بي حد بودن خداوند | کتابخانه مجازی الفبا

بي كرانه و بي حد بودن (براي خداوند) چگونه اثبات شده و چطور امكانپذير است؟!

موجود عقلاً به دو قسم تقسیم می شود . موجود یا غنیّ بالذات است یا غنیّ بالذات نیست . به عبارت دیگر موجود یا عین وجود است یا عین وجود نیست . موجودی که عین وجود و غنیّ بالذات است واجب الوجود نامیده می شود ؛ وموجودی که عین وجود نیست ممکن الوجود گفته می شود . موجوداتی مثل انسان ، سنگ ، فرشته و جنّ ممکن الوجودند ؛ یعنی اینها عین وجود نیستند بلکه ماهیّتند ؛ و ماهیّت نسبتش به وجود وعدم یکسان است ؛ یعنی می تواند باشد ومی تواند نباشد . لذا نمی توان گفت انسان وجود است.؛ بلکه باید گفت انسان وجود دارد؛ چون ممکن است انسان وجود نداشته باشد؛ کما اینکه زمانی وجود نداشته است . اگر انسان عین وجود بود همواره باید می بود ؛ چون عدم ، نقیض وجود است ؛ ومحال است وجود، عدم گردد.ممکن الوجود از آن جهت که نسبتش به وجود وعدم یکسان است نیازمند علتی است که به او وجود دهد ؛ وغیر از خود وجود چیزی نیست که به آن وجود دهد. لذا زمانی به ماهیت انسان وجود داده نشده بود پس موجود نبود ؛ و حال به آن وجود داده شده پس موجود شده است . ماهیّاتی نیز هستند که به آنها وجود داده نشده است لذا موجود نشده اند مثل سیمرغ ، دیو ، اژدهای هفت سر و... پس ملاک احتیاج به علّت ممکن الوجود بودن است.
واجب الوجود موجودیست که عین وجود است و از سنخ ماهیّت نیست ؛ چون اگر ماهیت داشت باید کسی به او وجود می داد. بنابراین خدا عین وجود است؛ و حقیقت وجود یکی بیش نیست و الّا لازم می آمد که نقیض آن (عدم ) نیز زیاد باشد در حالی که عدم چیزی نیست که زیاد هم باشد. پس خدا وجود است ؛ و عین غنی و بی نیازی است ؛ ومعنی ندارد که گفته شود چه کسی به خدا (وجود مطلق ) وجود داده است ؛ چون وجود ، خودش وجود است و نیازی به وجود دهنده ندارد ؛ منظور از بی نیازی واجب الوجود نیز همین است که نیاز به علت ندارد . چون همه کمالات ناشی از وجود وظهورات و اوصاف وجودند. ماهیت نه عالم است نه جاهل ؛ نه قویست نه ضعیف ؛ نه زنده است نه مرده . وقتی به ماهیت ، وجود افاضه شد صفات کمال نیز به اندازه ی مرتبه ی وجودیش به آن افاضه می شود؛ به عبارت دیگر کمالات یک موجود ممکن، ظهورات وجودی است که به او داده شده است ؛ و در واقع هر کمالی که در ممکن الوجود است ظهور کمالات واجب الوجود است در رتبه وجودی ممکن الوجود .
خلاصه مطلب اینکه واجب الوجود بودن عین بی نیاز بودن و عین غنیّ بالذات بودن است . لذا ما نا محدود بودن را برای واجب الوجود فرض نکرده ایم بلکه اولاً نامحدود بودن در معنی خود واجب الوجود نهفته است کما اینکه بی نیازی او هم در معنی وجوب وجود نهفته است در واقع تصور واجب الوجود محدود یا واجب اوجود نیازمند مثل تصور مثلث چهار گوش است . آیا می توان گفت که این فرض ماست که مثلث را سه گوش تصور می کنیم ؟ آیا می توان گفت که ممکن است شکلی مثلث باشد ولی در عین حال سه گوش هم نباشد . لذا با اثبات واجب الوجود ، نا محدود بودن و بی نیازی آن نیز اثبات شده است . و مراد از اینکه خدا محدود نیست این نیست که خدا دارای طول وعرض و ارتفاع بی نهایت است ؛ بلکه مقصود این است که خدا حدّ منطقی یا فلسفی ندارد ؛ چون حدّ یک شی ماهیت آن است. وماهیت شئ همان تعریف شئ است که چیستی آن شئ را بیان می کند و خدا چیستی ندارد. وقتی می پرسیم فلان موجود چیست؟جوابی که داده می شود همان ماهیت شئ است و خاصیت این جواب این است که آن شئ را از اشیاء دیگر متمایز می کند ؛ و تمایز وقتی معنی دارد که موجود در عرض موجود دیگر باشد ؛ و خدا در عرض هیچ موجودی نیست . در استدلال بر نامحدود بودن خدا اگر از نیاز استفاده می شود در واقع از ماهیت استفاده می شود چون ملاک نیاز ، امکان است و امکان لازمه ی ماهیت است ؛ لذا از نیاز خدا ماهیت داشتن آن لازم می آید و ماهیت وجود نیست چه رسد که واجب الوجود باشد.
صورتهای صحیح این استدلال به اشکال مختلفی بیان شده است که به برخی از آنها اشاره می کنیم :
تقریر اول
هر موجود محدودي داراي ماهيت است؛ چون ماهيت، حدّ وجود است؛ و امکان لازمه ی ماهيّت است. پس هر موجود محدودي ممکن الوجود است و هيچ ممکن الوجودي واجب الوجود نيست پس هيچ موجود محدودي واجب الوجود نيست.

تقرير دوم
وجود يک حقيقت مشکک(داراي مراتب) است؛ و واجب الوجود بالاترين مرتبه وجود است. در سلسله مراتب وجود هر مرتبه از وجود نسبت به مرتبه بالاتر از خود محدود است(نسبت به مافوق خود صعف وجودی دارد). حال اگر واجب الوجود محدود باشد لازم مي آيد که بالاتر از واجب الوجود نيز وجودي باشد تا واجب الوجود نسبت به آن ضعيف و محدود باشد واين خلف است چون در تعريف واجب الوجود گفتيم که واجب الوجود بالاترين مرتبه وجود است.

تقرير سوم
واجب الوجود يعني بالاترين حد وجود(اشدّ الوجود) و اگر واجب الوجود محدود باشد لازم مي آيد که فاقد برخي کمالات باشد؛ و هر کمالي امر وجودي است. پس اگر واجب الوجود محدود باشد، لازم مي آيد که فاقد مرتبه اي از وجود باشد و فاقد مرتبه اي از وجود نمي تواند بالاترین مرتبه وجود باشد . پس اگر واجب الوجود محدود باشد لازم مي آيد که واجب الوجود نباشد و اين خلف است.
در این استدلالها مشاهده می فرمایید که از « نیاز » استفاده نمی شود .اگر معنی درست واجب الوجود ( وجود صرف ) به درستی تصور شود ، نامحدود بودن آن ( بدون ماهیت بودن آن ) امری بدیهی است ؛ لذا این براهین همگی تنبیهی هستند.
لازم به توجه است که کلمه «بي نهايت» و «نامحدود» به يک معني نيستنداگر چه گاه مسامحةً به جای هم استعمال می شوند. مراد از حد شيء، ما به الامتياز شيء از ديگر اشياء است. به عبارت ديگر حد يک شيء عبارت از آن چيزي است که به واسطه آن چيز، اين شيء از اشياء ديگر بازشناخته مي شود. اين معني از حد، اعم از حد اصطلاحي در منطق و فلسفه است که به معني ماهيت شيء است. اما کلمه «نهايت و بی نهایت» در ماهيات بکار مي روند؛ گاه به معني حد ماهوي و گاه به معني انتها و آخر. مثلا وقتي گفته مي شود عدد بي نهايت است مقصود این است که عدد آخر ندارد ؛ نه اينکه عدد حد ندارد. چرا که عدد در عين اينکه بي نهايت است، محدود است چون عدد کمّ است و کمّ، ماهيت است و ماهيت، حد شيء است.
وقتي گفته مي شود که خدا حد ندارد، معني اعم آن لحاظ مي شود يعني خدا وجه تمايز با شئ ديگر ندارد چون خدا صرف الوجود است و مقابلي ندارد تا در مقايسه با آن، وجه تمايز داشته باشد. خداوند متعال وجودي است مطلق که حتي از همين مطلق بودن نيز رهاست. يعني همين مطلق بودن و قيد نداشتن نيز قيد او نيست؛ وغير خدا هر چه هست همه تعیّنات آن وجود صرف هستند؛ ظهور کمالات اويند نه وجودي در مقابل او. - اگر وجود را با صفاتش لحاظ کنيم مي شود تعینات وجود، که از آن تعبير مي شود به اسم - اولين تعيّن آن حقيقت صرف‌، را صادر اول يا وحدت حقيقیّه گويند که او نيز وجود مطلق است لکن، اين مطلق بودن قيد اوست، صادراوّل، منزه از ماهيت و کثرت است و در واقع اولين اسم خداست،‌ که از آن تعبير مي شود به حقيقت محمديه. اين حقيقت دو چهره دارد،‌ يک چهره رو به بطون(رو به ذات خداوند که منزه از اسم و رسم است) و يک چهره رو به ظهور. از چهره بطون آن تعبير مي شود به مقام احديت و از چهره ظهور آن تعبير مي شود به مقام واحديت و مقام واحديت، منشأ کثرت اسمائي است و اسماء خدا از آن منشعب مي شوند و مادون مقام اسماء، مقام اعيان ثابته است که در آن حقايق موجودات به نحو علمي موجودند. اين مرتبه همانا مرتبه علم خداست. تا اينجا هنوز خبري از مخلوق نيست. اولين تعين خلقي حضرت حق، که از مقام اعيان ثابته نازل مي شود و ماهيت مي گيرد عقل اوست که ازاو تعبير مي شود به مخلوق اول . عقل اول، جامع جميع کمالات مخلوقات عالم است و ساير عقول از او صادر مي شوند و آخرين عقل را عقل فعال گويند که مادون آن عالم مثال يا عالم برزخ است و عالم برزخ خود مراتبي کثير دارد و مادون آن عالم طبيعت است که از عالم مثال صادر مي شود. « و ان من شيء الا عند خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم»(حجر/21)(وهیچ چیزی نیست مگر اینکه خزائن آن در نزد ماست وما آن را نازل نمی کنیم مگر به اندازه ی معلوم ومعین )
رابطه اين عوالم، رابطه طولي و علّي و معلولي است؛ به عبارت ديگر هر عالمي تنزّل يافته ی عالم بالاتر از خود است. حضور عالم ماده در محضر عالم مثال نظير حضور صور جسماني (صور محسوسه ) درمحضر قوه خيال است و احاطه عالم عقل بر عالم مثال نظير احاطه عقل بر قوه خيال است و احاطه عالم ربوبي بر عالم عقل و مثال و طبيعت نظير احاطه روح بر عقل و خيال و حس است؛و احاطه خداوند متعال بر اين عوالم، نظير احاطه «من» بر روح و تمام قواي روحي است.
از نظر حکماي اسلام عالم ماده ازحیث امتداد بي نهايت است یعنی از حيث مکانی ابتدا وانتها برایش متصور نیست .

پرسمان دانشجویی