روش شناسي (متدولوژي) | کتابخانه مجازی الفبا

پارادايم هاي مختلف را از جهت روش شناسي (متدولوژي) تحقيق توضيح دهيد.

روش شناسي يا نحوه مطالعه در علوم متفاوت است ،از ان جا که هر علوم اصطلاحات خاص خود را دارد و در نتيجه زمينه هاي متفاوتي را مورد توجه قرار می دهد لذا در بيان پارادايم و شيوه هاي نگرشي نياز به مقاله اي بسيار جامع و کلي دارد تا در آن علاوه نگاه به روش پوزيتيويستي و يا تجربي و ......در هر علوم با زمينه هاي علوم ديگر نيز متفاوت خواهد بود و از اين مقوله خارج ،مثلا گادامر و يا افراد ديگر مانند دورکيم و ....چه رهيافتي و يا برايندي ارائه مي دهند و اين مبتني بر رفتار گرايي است ساختار گرايي،ساختار رفتار ،کارکردگرايي،و.....به هر حال پاراديم و مولفه هاي ان مختلف .
فکر ميکنم شما بايد به منابع روش شناسي در هر علوم توجه و بررسي ها لازم را انجام دهيد.
ما در اينجا به طور كلي به اصول و روش كلي تحقيق در علوم اشاره اي مختصر مي نماييم.
محققان، تحقيق را حقيقت يابى تعريف كرده‏اند و درباره‏ى اين تعريف اتفاق نظر دارند، ليكن از ديدگاه‏هاى مختلف اين موضوع به گونه‏هاى مختلفى تعريف مى‏شود. مثلاً از ديدگاه روان‏شناسى، تحقيق عبارت از كاربردروش‏هاى علمى در حل يك مسئله يا پاسخگويى به يك يا چند سؤال پژوهشى است.
تعريف مفهومى تحقيق عبارت است از روشى كه براى مطالعه ى منظم و سازمان يافته‏ى پديده‏ها، به منظور كشف رابطه بين آن‏ها و درك اصول وقواعد كلى حاكم بر اين پديده‏ها به كار مى‏رود. تحقيق عبارت است از مجموعه فعاليت هايى كه براى كشف بخشى از جهان حقيقى انجام مى‏شود.
لغت “Research” كه ما آن را تحقيق و پژوهش مي‌دانيم از لغت فرانسوي “Recherchen” به معناي “Search back” گرفته شده. عملي‌ترين قسمت لغت “Search” است كه به معناي جستجوي دانش و نيز ايجاد دانش جديد مي‌باشد.
دكارت در اثرش گفتار در روش، روش را راهي مي‌داند كه به منظور دستيابي به حقيقت در علوم بايد پيمود. در عرف دانش، روش را مجموعهء شيوه‌ها و تدابيري دانسته‌اند كه براي شناخت حقيقت و بركناري ازلغزش به‌كار برده مي‌شود. به‌طور دقيق‌تر روش به سه چيز اطلاق مي‌شود:

1 ) مجموعهء طرقي كه انسان را به كشف مجهولات و حل مشكلات هدايت مي‌كنند.

2) مجموعهء قواعدي كه هنگام بررسي و پژوهش در واقعيات بايد به كار روند.

3) مجموعهء ابزار يا فنوني كه آدمي را از مجهولات به معلومات راهبري مي‌نمايد.

بدين قرار ملاحظه مي‌شود كه روش، لازمهء دانش است و هيچ دانشي بدون روش قابل تصور نيست؛ اعتبار دستاوردهاي هر دانش نيز، به روش يا روش‌هايي وابسته است كه در آن، مورد استفاده قرار گرفته است
تحقيق به عنوان، يك فرآيند پژوهشى يك فعاليت منظم است كه در درست‏ترين شكل خود دو شرط را لازم دارد.
الف) كنترل دقيق. شرطى كه مانع تأثير عوامل نامربوط و مزاحم مى‏شود.
ب) نمونه‏گيرى صحيح. شرطى كه يافته‏هاى پژوهشى را قابل بسط و تعميم مى‏نمايد.
علم نوعى شناخت است و شناخت نتيجه انديشيدن، منظور از بينش نيز چگونگى نگاه ما به جهان است. انديشيدن يا معرفت عمومى ويژه‏ى انسانهاست كه در فعاليت‏هاى آنان و در برخورد با واقعيت‏ها حاصل مى‏شود. انديشيدن يا معرفت عمومى آميزه‏اى از درست و نادرست است. انديشه‏اى تصفيه نشده كه از نظم و منطق قوى برخوردار است كه حاصل ديده‏ها و شنيده‏هاست.
چار چوب تحقيق
هر طرح تحقيقي از يك چار چوبي بوجود مي آيد. در واقع كليه مراحل و عملياتي كه محقق يكي بعد از ديگري از ابتداي تحقيق تا انتهاي آن بايد انجام دهد را چار چوب تحقيق گويند. مي توان گفت كه هر تحقيقي از چار چوب زير پيروي مي كند :
1) انتخاب موضوع مورد تحقيق
2) مقدمه و بيان اهميت موضوع و فوايد انجام تحقيق
3) بيان هدف يا اهداف تحقيق
4) بيان مساله يا مسائل علمي
5) فرضيه ها ، مفاهيم و متغيرها و تعاريف
6) ارائه چار چوب نظري
7) بررسي منابع موجود و تحقيقات گذشته در قالب متون مربوط
8) انتخاب روش تحقيق مناسب
9) روشهاي جمع آوري اطلاعات
10) داده پردازي يا استخراج اطلاعات
11) تحليل داده ها
12) تفسير يافته ها
13) نتيجه گيري ها
14) ارائه پيشنهاد هاي كاربردي
15) تهيه گزارش نهايي

همانطور كه در چار چوب ذكر شده مي بينيد دو بخش نظري و عملي بطور روشن وجود دارد. بخش نظري محقق از مرحله نخست شروع مي شود و تا مرحله نهم ادامه مي يابد و بخش عملي نيز از مرحله نهم تا پايان تحقيق را دربر مي گيرد. از سوي ديگر مي توان گفت كه چار چوب هر تحقيق ، بيانگر مجموع فعاليتها و اقدامات هر محقق طي يك تحقيق معين محسوب مي شود. اما اين بدان معنا نيست كه هر چار چوب تحقيقي فرضا از پانزده مرحله تشكيل شده باشد بلكه مراحل يك تحقيق بسته به نوع موضوع و ضرورت و فوريت انجام كار ، تعيين مي شود.
يك چار چوب ، مشخص مي كند كه فعاليت هاي نظري و عملي يك محقق شامل چه مراحلي مي شود و آيا اين فعايتها با موضوع مورد تحقيق او هماهنگ است يا خير ، و آيا محقق همه فعاليتها و مراحل لازم را پيش بيني كرده است يا خير و آيا همه مراحل آن كامل و جامع است يا نه. بنابراين ، چارچوب مي تواند بيش از پانزده مرحله و يا كمتر از آن باشد.
انواع طرح تحقيق
همانطور كه مي دانيد ، طرح تحقيق عبارت است از توضيح و تعريف كامل و مفصل هر يك از مراحل موجود در چار چوب تحقيق. اما خود طرح در عرف تحقيقات در ايران بر دو نوع است : طرح تحقيق مقدماتي و طرح تحقيق تفصيلي. هر دو نوع طرح طرح را ، خواه بطور جداگانه يا جمعا ، طرح پيشنهادي (Proposal) گويند كه پس از تصويب به اجرا در مي آيد.
در اينجا نيز بر اساس چار چوب تحقيق عمل مي شود محقق هنگامي كه بخش نظري چار چوب تحقيق را مرحله به مرحله پياده كرد ، در پايان به طرحي مقدماتي دست پيدا مي كند و پس از آن است كه وارد بحث اصلي خود يعني طرح تفصيلي مي شود.
روش تحقيق پژوهشي
روش پژوهشي يكي از روشهاي جمع آوري اطلاعات است. بسته به هدف تحقيق اين روش به دو طريق قابل استفاده است: 1 )‌روش پژوهش توصيفي براي جمع آوري اطلاعات درباره يك گروه به منظور شناخت ماهيت و طبيعت آن گرو ، 2 ) روش پژوهش تحليلي كه به منظور دستيابي به اطلاعاتي درباره ويژگيها و روابط موجود در يك گروه كوچك موسوم به نمونه و تعميم نتايج آن به يك گروه بزرگ موسوم به جمعيت اصلي بكار مي رود. ( روش هاي تحقيق با تاكيد بر جنبه هاي كاربردي / دكتر مهدي ساده / ص 278- 3 )

پژوهش هاي توصيفي:
مطالعات توصيفي در حوزه اي بسيار وسيع، از زمره ي شايع ترين پژوهش هاي رايج در تحقيقات دانشگاهي كشورمان مي باشند كه اگر به دقت و درستي صورت پذيرد، واجد ارزش مطالعاتي بسياري خواهند بود. اين دسته از پژوهش ها داراي صورتي « گزارشي » بدون تاكيد بر علت يابي مساله مي باشند. مانند: گزارش يك واقعه و يا يك انديشه كه در آن تنها به آنچه موجود است و نه چرايي امر موجود توجه مي شود.
البته برخي از محققان، مطالعات توصيفي در حوزه ي وقايع تاريخي ( زمان گذشته و نه زمان كنوني ) را تحت عنوان پژوهش هاي تاريخي جدا از پژوهش هاي توصيفي مورد مطالعه قرار مي دهند. اما صرف نظر از جنبه ي روش شناسي خاص مطالعات تاريخي ، بسياري از آنها هم واجد ويژگي گزارشي بودن مي باشند. از دير باز شيوه هاي مختلفي از مطالعات توصيفي در جهان اسلام رايج بوده است. به عنوان مثال بسياري از دانشمندان اسلامي در خلال اداي فريضه ي حج ـ كه معمولا در گذشته مستلزم عبور از سرزمين هاي بسياري بودـ به توصيف وقايع آن مي پرداختند. برخي از اين آثار عبارتند از: رحلة ابن جبير ( 579 ـ 581 قمري / 1183 ـ 1185 ميلادي ) ، الدليل اثر هروي ( ت 611 قمري / 1214 ميلادي ) ، الرحلة المغربية اثر العبدري ( ت 688 قمري / 1321 ميلادي ) اين سفرنامه هاي توصيفي از اهميت تاريخي بسزايي برخوردارند. به عنوان مثال ابن جبير در سفرنامه اش قبر حضرت اسماعيل و مادرش هاجر ( عليهما السلام ) را مشخص نموده و تصريح دارد كه مردم در نماز به اين دو محل حجر تبرك مي جويند و اين براي آنان رواست زيرا آن دو قبر از بيت عتيق بوده و در بردارنده ي دو جسد مقدس و گرامي اند. قبوري كه خداوند آنها را نوراني كرده و به بركت آنها نمازگزاران و دعا كنندگان در آنجا را سود رساند. توصيف و ديدگاه اين فقيه بزرگ اندلسي يكي از ادله ي متعدد جواز بناي عبادتگاه بر قبور انبياء در ميان مكتب خلفاء مي باشد كه در برابر ديدگاه هاي وهابيت قابل استناد است.( ر.ك: سيد مرتضي عسكري: 1379، ترجمه معالم المدرستين، ج1، ص 76 الي 78)
از ديگر پژوهش هاي توصيفي مي توان به گياهشناسي دانشمندان اسلامي اشاره نمود. نمونه هايي از آن در پژوهش هاي ابن العوام ( ـ 580 قمري / 1184 ميلادي ) و نيز ابن الروميه ( 637 قمري / 1239 ميلادي ) مشهود است. ابن الروميه به جهت مطالعه ي انواع گياهان دست به مسافرت هاي بسياري زد و كوشيد تا در آثارش نظير « الرحلة المشرقية » با دقت زايد الوصفي اجزاي نباتات و ويژگي هاي آنها را تشريح و از يكديگر تمييز دهد. همچنين مي توان به كتاب « الجامع في الادوية » اثر ابن بيطار ( ـ 648 قمري/ 1248 ميلادي ) اشاره نمود كه در نوع خود بزرگترين دايرة المعارف گياهشناسي در زمان خود بوده و شامل حدود 1400 مدخل، با 300 مدخل جديد است كه در ميان آنها نام 200 گياه ديده مي شود.( قصي الحسين: 2005. موسوعة الحضارة العربية العصر الاندلسي. بيروت ( ط 1 ) دار المكتبة الهلال، ص 353 )
و يا در علم جغرافيا مي توان به پژوهش هاي ادريسي ( ـ 560 قمري / 1164 ميلادي ) اشاره نمود كه با مسافرت هاي بسيار در شمال آفريقا، آسياي صغير و اروپا به ترسيم نقشه هاي جغرافيايي مهمي مبادرت مي نمود. نقشه ي جهان او بيانگر پيشرو بودن اطلاعات وي در آن دوره مي باشد.
همچنين پژوهش هاي رايج در پزشكي كه شامل گزارشي از انواع بيماري ها و توصيف ابزار آن نظير آنچه در آثار شيخ الرئيس حسين بن عبدالله بن حسن بن سينا ( 370 / 980 قمري ـ 428 / 1037 ميلادي ) در كتاب قانون و ابوالقاسم خلف بن عباس زهراوي ( ـ 427 قمري / 1035 ميلادي ) در كتاب « التصريف لمن عجز عن التاليف » ديده مي شود، تا حدود زيادي در زمره ي پژوهش هاي توصيفي قرار مي گيرند. اما بايد توجه داشت كه برخي از اين آثار واجد ويژگي علت يابي و كاربردي مي باشند از اين رو پژوهش هاي تركيبي توصيفي ـ تحليلي و كاربردي را شكل مي دهند. ( توجه شود كه هر كجا كه تحليل است، توصيف نيز وجود دارد. )
با توجه به اين توضيحات ، اكنون مي توان مثال هاي بسياري در پژوهش هاي توصيفي در علوم مختلف ارائه داد. به عنوان مثال تشريح ويژگي هاي اعداد توسط ابوريحان بيروني ( 362 ـ 440 قمري ) در كتاب « التفهيم » يك پژوهش توصيفي است.
او بيان مي كند كه برخي از اعداد طبيعي ( متوالي ) هستند مانند ( 1 ـ 2 ـ 3 ـ 4 ـ و ... ) ، برخي از اعداد زوج اند: مانند ( 2 ـ 4ـ 6 ـ 8 ـ و ... ) ، برخي از اعداد فردند، مانند: ( 3 ـ 5 ـ 7 ـ 9 ـ 11 و ... ) ، برخي از اعداد زوج الزوج مانند: ( 8 ) و برخي ديگر زوج الفرد مانند: ( 10 ) و برخي ديگر زوج الزوج و الفرد همانند ( 12 ) و ... مي باشند. (محمد العربي الخطابي: 1998، موسوعة التراث الفكري العربي الاسلامي ، ج 2، ص 699. او به نقل از البيروني ، كتاب التفهيم في صناعة التنجيم )
البته آثار روش تحقيق در علوم اجتماعي عمدتا گرايش به تحليل پژوهش توصيفي در چهارچوب پژوهش هاي تجربي دارند. اما هيچ لزومي به حصر مثال هاي آن در اين شكل از مطالعات نمي باشد. حال به اين مثال ها توجه نماييد: ( تعدد مثال ها از جهت آشنايي بيشتر دانشجويان است. )
1. طبقه بندي علوم و يا مقايسه ي طبقه بندي هاي مختلف از علوم در حوزه ي مطالعات توصيفي قرار مي گيرد. ( در صورت ريشه يابي نحوه ي تكوين طبقه بندي هاي مختلف علم، مبدل به پژوهشي توصيفي ـ تحليلي مي گردد. )
2. بررسي مقايسه اي آراء مذاهب پنجگانه ي فقه اسلامي ( فقه شيعه ي دوازده امامي، حنفي، حنبلي، شافعي، مالكي ) در زمينه ي « شرايط قاضي » پژوهشي توصيفي و گزارشي از وجوه اشتراك و اختلاف ديدگاه هاي فقهي مي باشد. اما بحث از ريشه يابي از اختلاف نظرها ( پرسش معمولا با اسلوب چرايي ) در مطالعات تحليلي جاي مي گيرد.
3. مقايسه ي روش هاي تفسيري علامه طباطبايي و ملا محسن فيض كاشاني.
4. گزارشي از حالات اهل بهشت و اهل جهنم در روز قيامت با توجه به قرآن و سنت.
5. كليه ي فرهنگ هاي توصيفي اصطلاحات رشته هاي مختلف مانند علوم قرآني، فقه اسلامي ، عرفان اسلامي و غيره. توجه داشته باشيم آنگاه كه در جستجوي معناي يك اصطلاح علمي هستيم، در واقع در حال انجام يك پژوهش توصيفي مي باشيم. اما اگر به دنبال ريشه يابي علل دلالت مفاهيم خاصي در يك دسته از واژگان باشيم، وارد عرصه ي پژوهش تحليلي شده ايم. )
6. بررسي تحول استفتائات فقهي در زمينه ي « جهاد » در دوران دفاع مقدس ( ايران ـ 1359 / 1368 )
7. بررسي مقايسه اي استفتائات فقهي در دوران دفاع مقدس ( 1359 ـ 1368 ) با دوران موسوم به سازندگي اقتصادي ( 1369 ـ 1376 ) در جامعه ي ايران.
8. اين گزارش كه پرسش هاي فقهي مردم از مراجع تقليد عالي مقام كه بايد در پژوهش معين و مشخص گردند، در هر دوره بر حول چه مسايلي قرار داشته و چه تفاوت هايي ميان مشكلات شرعي مردم ميان اين دوران ها موجود است، پژوهش توصيفي است. اما اينكه به علل چرايي آن بپردازيم وارد پژوهش تحليلي خواهيم شد.
9. بررسي شيوه هاي تكدي گري در شهر تهران. تا زماني كه اين گزارش به دنبال علل بروز تكدي گري و يا تغيير رفتارهاي ايشان بر نيايد، گزارشي توصيفي خواهد بود. اما اين مطالعه ي توصيفي پيش نياز پرسش از چرايي رواج تكدي گري در شهر تهران است.
10. بررسي مقايسه اي وجوه قرآن اثر حبيش تفليسي با وجوه قرآن در تفسير كشف الاسرار اثر ميبدي.
11. مطالعه ي مقايسه اي حقوق كيفري در اديان اسلام و يهود
12. بررسي ديدگاه هاي متفكران اسلامي در خصوص پديده ي جهاني شدن Globalization
13. طبقه بندي نحله هاي مختلف شرق شناسي و جايگاه مطالعات قرآني در آن
14. بررسي مقايسه اي فتاواي جهاد ميان علماي اهل سنت و علماي شيعي در دوران جنگ جهاني اول.

با توجه به مثال هاي فوق چند نكته دانسته مي شود:
1. از نظر تقدم زماني، پژوهش هاي توصيفي پيش از پژوهش هاي تحليلي قرار دارند. بايد ابتدا مساله را شناخت و سپس درباره ي چرايي وضع موجود پرسش نمود.
2. برخي از پژوهش ها توصيفي محض و برخي ديگر توصيفي ـ تحليلي مي باشند. اما در همه ي آنها ، قاعده ي اول شناخت مساله ، سپس علت يابي آن مورد توجه است.
3. اگر چه پژوهش توصيفي ، به چرايي مساله نمي پردازد. اما نبايد آنرا با نقل قول ساده اشتباه گرفت. يكي از مشكل ترين حوزه هاي پژوهشي در تشريح « درست » صورت مساله است. ضمن آنكه هيچگاه محقق حقيقي در قبال نقل قول پژوهش خويش منفعل نمي باشد. روح و ماهيت پژوهش عدم تقليد است. همانگونه كه اصول دين نيز جز از راه پژوهش ( و نه تبعيت از حرف مردم ) استوار و مستحكم نخواهد گشت.
4. پژوهش هاي توصيفي از زواياي نظري و عملي مختلفي قابل طرح مي باشند.. انتخاب موضوع پژوهش به علاقه ي معطوف به تخصص ما باز مي گردد كه در جاي خود بدان اشاره نموده ايم.
~ پژوهش هاي مقايسه اي :
غالب پژوهش هاي مقايسه اي از زمره ي پژوهش هاي توصيفي به شمار مي روند. در جريان انجام عمل مقايسه درصدد مشخص ساختن شباهت ها و فرق ها و درجات آنها مي باشيم. هر پژوهش مقايسه اي حداقل از دو عنصر اصلي تشكيل شده است:
1. طرفين مقايسه
2. وجه مقايسه
در انتخاب طرفين مقايسه بايد توجه داشت كه فضاي مقايسه در يك سطح قرار داشته باشد. به عبارت ديگر، طرفين مقايسه از جهتي هم جنس باشند. به عنوان مثال بايد انديشه هاي دو فقيه، دو مفسر، دو فيلسوف هم سطح و طراز را مورد مقايسه قرار داد. مقايسه ي انديشه ي مفسر و قران شناسي بزرگ با دانسته هاي فردي عامي ( غير متخصص در آن رشته ) خطاي بسيار فاحشي است.
هر مطالعه ي مقايسه اي مشتمل بر حداقل دو پرسش اصلي است.
1. چه شباهتي ميان طرفين مورد بررسي موجود است؟
2. چه تفاوت هايي ميان آنها يافت مي گردد؟
پژوهش مقايسه اي در وهله ي اول به دنبال يافتن پاسخ اين دو سئوال است. اما به دنبال آنها، مي توان پرسش هايي تحليلي ارائه نمود مثلا: چرا اين دو متفكر در مسايلي به نتايج مشتركي رسيده و نيز در برخي از موارد كاملا در مقابل هم قرار مي گيرند؟ طرح پرسش دوم مستلزم يافتن پاسخ پرسش هاي اول است. در اين صورت پژوهش مقايسه اي واجد جنبه ي توصيفي ـ تحليلي مي گردد.
توجه: مقايسه يكي از راه هاي پروردن معاني در هر نوشتاري است. بنابراين مي توان به اقتضاي تحقيق خود به شكلي محدود از اين شيوه ي پژوهش استفاده نمود.
~ پژوهش هاي تاريخي:
علم تاريخ واجد دو جنبه ي روشي است. كه عبارتند از: الف ـ نقل ب ـ عقل
تاريخ تنها گردآوري روايات يا مقايسه ي آنها و شناخت حوادث گذشته نيست. بلكه در درجه ي اول به تفسير اين وقايع باز مي گردد. فايده ي اصلي تاريخ كسب تجربه و عبرت از گذشته براي حل مشكلات امروز است و گر نه بيان تنها واقعه اي جزئي مورد نظر مورخاني بزرگي چون ابوالحسن مسعودي ( ـ 346 قمري ) احمد ابن ابي يحيي يعقوبي ( ـ 284 قمري ) و ابوريحان بيروني ( 362 ـ 440 قمري ) نبوده است. از اين رو تاريخ نوعي حكمت و واجد جنبه اي عملي و اخلاقي در نظر گرفته مي شد. كه با نقد ابن خلدون وارد طرحي نوين گرديد.( ابن خلدون: 2000، مقدمة ابن خلدون، ص 8 )
بسياري علم تاريخ را از علوم نقلي به حساب آورده اند. فلسفه نيز از علوم عقلي است. پيوند ميان ايندو منجر به ايجاد علمي تحت عنوان فلسفه ي تاريخ شده است. در فلسفه ي تاريخ از سويي با تبديل واقعه ي تاريخي به خبر، شناخت واجد صورتي زباني گرديده و از سويي ديگر روايت تاريخي منقول با استنتاج نظري صورتي تحليلي پيدا مي كند. امري كه به شناخت واقعه ياري مي رساند. (سالم حميش: 1998، الخلدونية في ضوء فلسفة التاريخ. بيروت ( ط 1 ) دار الطليعة للطباعة و النشر، ص 43 ) همچنين لوازم و تبعات روشي جنبه ي زباني آن متفاوت با جنبه ي نظري و استنتاجي اش مي باشد. اما هستند بسياري از فلاسفه و نيز مورخاني كه يا فاقد چنين تصوري از رابطه ي تاريخ و فلسفه بوده و يا اصولا آنرا انكار مي نمايند.( همان منبع، صص 124 ـ 125. به عنوان مثال تاريخ را امري جزيي و فلسفه را امري كلي و غير قابل جمع با يكديگر در نظر مي آورند ) بنابراين، بسياري از تعارضات بين رشته اي خود را در شيوه ي طبقه بندي از علوم نمايان مي سازند.

~ پژوهش هاي تحليلي:
دسته اي ديگر از پژوهش ها به دنبال چرايي مساله بوده و مشتمل بر مجموعه روابط علّي و معلولي در توضيح يك وضعيت يا يك مسأله مي باشند. در اينجا ما از « چه چيزي موجود است؟ » با خبر يم، ولي نمي دانيم كه « چرا اين مساله اينگونه رخ داده است؟ » عدم تشريح مناسب مساله مانع مهمي در رسيدن به پاسخي درست در تحليل چرايي آن مي باشد.
اگر اطلاع درستي از امر موجود نداشته باشيم، نبايد به تحليل علل چرايي آن بپردازيم. نمونه اي از ضعف اين نوع از تحليل ها در نظريه هاي غربي انقلاب از انقلاب اسلامي ايران مشهود است كه جاي بررسي بيشتري را مي طلبد.( ] براي مطالعه ي بيشتر در اين زمينه ر.ك: كاميار صداقت ثمرحسيني:11 خرداد 1384. « بررسي مباني تحليل انقلاب اسلامي ايران در نظريه ي اجتماعي غرب. » همايش بررسي و نقد نظريه پردازي غرب درباره ي انقلاب اسلامي قم: مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني ( ره ) )
براي درك اين نوع از پژوهش ها نيازمند آشنايي با مفهوم « نظريه » هستيم و مقدم بر شناخت نظريه، شناخت نوعي از قضاياي شرطي موسوم به « قانون » لازم است.
قانون علمي يك قضيه ي شرطي با ويژگي هاي زير مي باشد:
1. در اسلوب خاص شرطي است. به اين صورت كه :
هر چه الف بيشتر/ كمتر گردد، پس ب بيشتر/ كمتر مي گردد.
اگر الف روي دهد/ ندهد، پس ب نيز روي خواهد داد./ نخواهد داد.
2. در بخش اول شرط « علت » يا « تاثيرگذار » و در جواب شرط « معلول » يا « تاثير پذير » قرار مي گيرد.
3. قانون علمي از نظر موضوع / زمان و مكان نامحدود است. ( با محدود و معين شدن آن ـ متناسب با نوع پژوهش مان ـ قانون مبدل به فرضيه مي شود. )
نظريه(Theory) دستگاه منسجم فكري است كه حداقل شامل سه قانون علمي به هم پيوسته باشد. به شكلي كه متغيرهاي آن ( متغير مستقل = همان علت يا تاثيرگذار / متغير وابسته = همان معلول يا تاثير پذير ) به شكلي مستقيم يكي پس از ديگري توضيح دهنده ي هم باشند.
مثال:
1 ـ اگر گروه مرجع مثبت سياسي جامعه اي، گروه مرجع بيگانه گردد، پس ارزش هاي جامعه ي فوق نيز متاثر از آن تغيير مي يابد.
2 ـ اگر ارزش هاي يك جامعه به ارزش هاي بيگانه تغيير يابد، پس به همان ميزان از مشروعيت نظام سياسي اش كاسته مي شود.
3 ـ اگر از مشروعيت نظام سياسي كاسته شود، پس به همان ميزان از پايداري نظام سياسي آن كاسته مي شود.
قانون 4 ـ اگر گروه مرجع مثبت جامعه اي ، گروه مرجع بيگانه گردد، پس به همان ميزان از پايداري نظام سياسي كاسته مي شود.
با دقت به قانون شماره ي 4 توجه نماييد. اين قانون نتيجه ي منطقي سه قانون پيش از خود است. در واقع عبارت از شرط قانون اول + نتيجه ي قانون سوم ( پاياني ) مي باشد. حال متغيرها را به صورت جداگانه ترسيم مي نماييم. با اين كار علاوه بر كنترل رعايت روابط علي و معلولي مي توان متمركز بر عصاره ي نظريه گرديد.
ملاحظه ي 1: روابط علي مي توانند متقابل باشند. به اين معنا كه تغيير هر يك بر ديگري اثر متقابلي بر جاي بگذارد. به عنوان مثال ارزش هاي اجتماعي نيز بر اثر عوامل ديگر دستخوش تحول گرديده و از آن رو منجر به تغيير گروه هاي مرجع مثبت جامعه گردد.
ملاحظه ي 2 ـ بهترين نظريه آن است كه مبدء روابط علي و معلولي را از سرچشمه ها شروع نمايد. در مثال فرضي ما شروع نظريه از سرچشمه ي اصلي نيست. زيرا اين سئوال پيش مي آيد كه پس تغيير خود گروه مرجع مثبت اجتماعي معلول چه عواملي است؟ پاسخ مي تواند به زنجيره اي از روابط علي و معلولي ديگري منتهي شود. به عنوان مثال در بعد داخلي اقدامات نظام سياسي كشور در قالب برنامه هاي توسعه اي، و در بعد خارجي نقش قالب اقتصاد بين الملل مطرح گردد.
ملاحظه ي 3 ـ كليه ي متغيرهاي موجود در يك نظريه نيازمند تعريف دقيق مي باشند. ( به بخش تعاريف رجوع شود. )
ملاحظه ي 4 ـ با دقت در اين قضاياي شرطي متوجه مي شويم كه آنها كاملا نامحدود مي باشند. نمي دانيم آيا مراد جامعه ي ايران است و يا عراق؟ نيز نمي دانيم كه روابط علي مربوط به چه دوره ي زماني مي شود؟ و همينطور كدام گروه؟ مشروعيت كدام نظام سياسي و ...
با بررسي نظريه در قالب زمان و مكان و معين كردن موضوع مورد بررسي، در عمل آنرا به فرضيه ي پژوهش مبدل ساخته ايم.
ملاحظه ي5 ـ برخي از رساله هاي پژوهشي سطوح دكترا در صورت انتخاب پژوهش تحليلي متوجه ساخت نظريه در حوزه هاي مختلف انديشه ، تاريخ و اجتماع مي شوند. ساخت يك نظريه ي جامع و مشتمل بر روابط علي ـ معلولي كافي و پرداختن به همه ي آنها نيازمندموارد زير است: :
l مهارت عملي در ساخت روابط علي و معلولي،
l داشتن زمان كافي ( معمولا رساله هاي مقطع دكتري در حدود سه سال زمان مي برد. ) ،
l وسعت نظر و هوشمندي بالا
اما در پژوهش هاي مقاطع پايين تر تحصيلي ـ كه در عمل فرصت دفاع از رساله بيش از يكسال نيست، ـ ( به جاي ارائه ي نظريه ) تنها اكتفا به يك يا چند فرضيه مشتمل بر رابطه ي علي و معلولي مي گردد كه در اسلوب قانون و يا برخي ديگر از اسلوب هاي بياني مي شود. در اينجا چند مثال از پژوهش هاي تحليلي بيان مي گردد: ( به تلاش به كار رفته در اين موضوعات در برقراري رابطه ي علي و معلولي توجه نماييد )
~ بررسي تاثير عقايد معتزله بر زمخشري ( مطالعه ي كتاب الكشاف )
~ بررسي نقش ارزش هاي قرآني در تكوين هويت ايراني
~ بررسي تاثير منطق ارسطويي بر تكوين علم نحو عربي
~ بررسي تاثير فرهنگ قرآني در ادبيات منظوم فارسي ( با مطالعه ي ديوان حافظ شيرازي )
~ بررسي علل اختلاف نظر مفسران قرآن ( در اين حالت پژوهشگر بايد بتواند در فرضيه ي پژوهش تحليلي خود روابط علي و معلولي را يك به يك بشمارد. به عبارت ديگر مصاديق واژه ي « علل » در عنوان را بيان نمايد.
~ بررسي نقش فريضه ي حج در شكل گيري وحدت فرهنگي در جهان اسلام
~ بررسي نقش زمان دعا بر استجابت آن در قرآن و سنت
~ بررسي نقش انقلاب اسلامي ايران در بيداري اسلامي ( به عنوان مثال مطالعه ي موردي شيعيان لبنان )
~ بررسي تاثير قرآن كريم بر ساختار زبان فارسي
~ بررسي ارتباط ميان شركت در فعاليت هاي ورزشي بر پيشرفت تحصيلي
~ بررسي نقش متقابل نوع معماري بر اعتقادات ديني. ( اين فرضيه اشاره دارد كه هر دو متغير بر يكديگر داراي تاثيرگذاري متقابلند. به عبارت ديگر از سويي فعالانه بناهاي معماري را مي سازيم و از سوي ديگر از آنها متأثر مي شويم. )
~ بررسي ارتباط ميان وسايل كمك آموزشي با يادگيري قرآن كريم ( به عنوان مثال: در مدارس راهنمايي شهرستان كرج )

در پايان بايد خاطر نشان كرد كه صحبت كردن از روش تحقيق و مسائل آن نيازمند فرصت و مجالي بسيار است و ما نيز به شما توصيه مي كنيم علاوه بر كتابهاي ذكر شده در ضمن پاسخ به كتابهايي كه در اين باره به نگارش در آمده است مراجعه كنيد. البته سايت http://ka110.blogfa.com/post-639.aspx نيز در اين باره بسيار قابل استفاده است.

پرسمان دانشجویی