فلسفه غريزه جنسي و غضب | کتابخانه مجازی الفبا

چرا خدا اينقدر نيروي غضب و شهوت را قوي و طغيانگر در بدن انسان قرار داده است؟

يك. فلسفه وجود غرايز
زندگى در هر مجموعه نظام‏مندى، تابعى از هدف‏ها و ابزارهاى لازم، براى رسيدن به آن اهداف است.
پس از بيان اين واقعيت، روشن مى‏شود كه زندگى در دنيا و برآوردن نيازهاى مختلف جسمى و روحى انسان و چگونگى روابط با دوستان و مقابله با دشمنان و ... نيازمند نيروها و ابزارهاى ويژه‏اى است. نيروى شهوت، غضب، خيال، عقل و ... هر كدام در گردش مجموعه زندگى شخص و روابط با ديگران، نقش خاصى را ايفا مى‏كنند. با نگاهى همه جانبه به ابعاد وجودى انسان، هدف از آفرينش او و چگونگى زندگى انسان در اين دنيا و رابطه آن با جهان آخرت، روشن مى‏شود كه وجود همه نيروها و غرايز، ضرورى بوده و نمايانگر هندسه دقيق و حكيمانه نظام هستى است.
توضيح اينكه غرايز انسان به دو دسته تقسيم مى‏شود: غرايز متعالى و غرايز حيوانى.
1-1. غرايز متعالى (امور فطرى انسان) عبارت است از: خداجويى، كمال خواهى، فضيلت‏طلبى، عشق و پرستش، علم دوستى، حقيقت جويى و... اين دسته از گرايش‏هاى ذاتى، جهت دهنده انسان به سمت غايت نهايى آفرينش و شكوفاگر «من حقيقى و عالى» آدمى و «معنا دهنده» و «تعالى بخش» حيات انسان‏اند. بدون اين غرايز، انسان حيوانى بيش نيست و زندگى تهى از معنا خواهد شدجهت آگاهى بيشتر نگا: مطهرى، مرتضى، فطرت، (قم: صدرا)..
1-2. غرايز حيوانى (گرايش‏هاى مادى و حيوانى)، نقش مهمى در حفظ و تداوم حيات بشر و نسل آدمى دارند. به عبارت ديگر اگر غريزه نيرومندى چون حبّ ذات، شهوات و خواسته‏هايى غريزه جنسى و نيز قوه خشم و غضب نبود؛ از سوى انسان هيچ تلاشى براى حفظ حيات خود و نسل بشر و دفع خطرات و آسيب‏ها صورت نمى‏گرفت و نتيجه آن، چيزى جز انقراض نسل نخواهد بود. بنابراين اگر نيك بنگريم، وجود اين غرايز يكى از مهم‏ترين مجارى فيض الهى در حفظ حيات انسان و تداوم نسل او تا زمانى است كه خداوند، خواهان برقرارى و تداوم نظام اين جهان است.
اين غرايز نقش ممتازى در زيباسازى زندگى و دلپذيرى آن دارند. بدون وجود غرايز، شور و شوق، عشق و زيبايى و... معنا نخواهد داشت. لذت بردن از ديدن منظره‏اى زيبا، بوييدن گل‏هاى معطر، خلق آثار هنرى، روابط صميمانه خانوادگى، مهر بى‏بديل همسران، عشق مادر به فرزند و... غرايزى است كه خداوند در نهاد بشر به وديعت نهاده تا انسان بار مسئوليت خويش را با شور و عشق و توأم با لذت و دلدادگى، به مقصد رساند. در واقع بدون اين غرايز، زندگى سرد و بى‏روح و تحمل‏ناپذير خواهد شد.
همچنين وجود غرايز نيرومندى چون شهوت و غضب، از مهم‏ترين ابزارهاى امتحان و آزمايش انسان و در نتيجه نردبان كمال و ترقى او است. امتحان الهى، برخلاف آزمايش‏هاى بشرى، براى كشف و آگاهى از چيزى نيست؛ بلكه نقش تربيتى و پرورش دهنده دارد. استاد مطهرى مى‏نويسد: «بايد توجه داشت كه آزمايش خدا، براى نمايان ساختن استعدادها و قابليت‏ها است. نمايان ساختن يك استعداد همان رشد دادن و تكامل دادن آن است. اين آزمايش براى پرده برداشتن از رازهاى موجود نيست؛ بلكه براى فعليت دادن به استعدادهاى نهفته چون راز است. در اينجا پرده برداشتن، به ايجاد كردن است. آزمايش الهى، صفات انسانى را از نهانگاه قوه و استعداد، به صفحه فعليت و كمال بيرون مى‏آورد. آزمايش خدا تعيين وزن نيست، افزايش دادن وزن است».مطهرى، مرتضى، عدل الهى، (قم: صدرا، چاپ نهم، 1374)، ص 182.
از طرف ديگر انسان در ميان همه مخلوقات الهى، از ويژگى ممتازى برخوردار است و آن قابليت كمال اختيارى است. لازمه تكامل اختيارى، وجود دو راهه‏ها و امكان گزينش راه‏هاى متفاوت است.
به عبارت ديگر تكامل اختيارى، زمانى تحقّق مى‏يابد كه انسان در برابر دو گونه دعوت و گرايش متضاد قرار گيرد (گرايش‏هاى متعالى و گرايش‏هاى پست) و بتواند با ميل و اراده خويش، هر يك را برگزيند. بنابراين كمال انسان، اختيارى است و خوبى و بدى اختيارى، تنها با وجود غرايزى همچون شهوت و غضب - كه داراى دو چهره خوبى و بدى است - انجام مى‏پذيرد. ظرفيت وجودى ما، ساخته و پرداخته نمى‏شود؛ مگر آنكه در كنار عقل و قلب، داراى نيروى شهوت و غضب نيز باشيم تا با جهادى سهمگين در برابر تمايلات نفسانى، شايستگى راه‏يابى به بهشت برين را پيدا كنيم. بهشت ما با گذر از اين دنيا و دست و پنجه نرم كردن با شهوات و هواهاى نفسانى ساخته مى‏شود. از اين رو به عنوان يك اصل كليدى گفته مى‏شود: «دنيا محل حدوث و اثبات قابليت‏ها است و آخرت جايگاه ظهور و ثبات آنها». به عبارت ديگر، دنيا بستر «شدن»ها و آخرت استقرار در «شده»ها است. چنين نيست كه «درجات بهشتى» يا «دركات جهنمى»، از قبل ساخته شده باشد؛ بلكه بايد آن را بسازيم و ساخته شدن آن، وابسته به وجود نيروهاى شهوت و غضب در كنار عقل و قلب و وجود قوه اختيار و گزينش و جهاد و خودسازى است.
پس در جهادى دائمى، با تمايلاتى كه اگر مهار نشود، آدمى را به انحطاط و پستى مى‏كشاند، مى‏توان نفس خود را تعالى بخشيد و به مقام قرب الهى و بهشت رضوان بار يافت. بنابراين وجود اين غرايز ضرورى و لازمه كمال اختيارى انسان است.
دو. نگرش اسلام به غرايز
اسلام، برخلاف مسيحيت به غرايز - به ويژه شهوت جنسى - هرگز ديد منفى و پليد انگارانه ندارد. اسلام همه اين امور را براساس نظام حكيمانه خلقت، پرفايده و سودمند مى‏انگارد. آنچه از نظر اسلام مردود است، هدف نهايى قرار گرفتن و لجام گسيختگى شهوات، اسارت انسان در برابر آنها و غفلت از بُعد برين وجود آدمى است. اما استفاده بهنجار و صحيح از غرايز و سمت و سو دادن آن در مسير رشد و تعالى مورد تأكيد اسلام است.

سه. كنترل پذيرى شهوات‏
شهوات و غرايز انسان، از جمله غريزه جنسى، به خوبى كنترل‏پذير است. مقصود از كنترل در اينجا نه سركوب آن، بلكه استفاده صحيح و بهنجار و جلوگيرى از لجام گسيختگى آن است. برخى از امور مؤثر در كنترل آن عبارت است:
3-1. وجود گرايش‏هاى متعالى؛ اين گونه گرايش‏ها (مانند فطرت) از درون با نابهنجارى و زياده خواهى غريزه جنسى به مبارزه برخاسته و در صورتى كه به خوبى تقويت شوند، از عهده كنترل و جهت‏دهى به غريزه جنسى برخواهند آمد.
3-2. عقل و خرد؛ دانش و خرد راهنماى باطنى و پيامبر درونى انسان است و در جهت دهى صحيح به غرايز، رفتارها و ايجاد تعادل در به كارگيرى قواى نفس، نقش مؤثّرى دارد.
3-3. هدايت‏هاى پيامبران؛ تعاليم انبياى الهى، بهترين و مطمئن‏ترين روش استفاده از غرايز و بايدها و نبايدهاى مربوط به آن است و ايجاد كننده انگيزه قوى و نيرومند نسبت به كار بست آن تعاليم و رويارويى با هواهاى نفسانى در انسان است. از طرف ديگر ساير تعاليم پيامبران (مانند عبادات و...) نقش مؤثرى در تقويت بعد معنوى و اراده انسان دارد و بدين سان مبارزه با سركشى‏هاى نفس امّاره را آسان‏تر مى‏سازد.
3-4. قدرت اراده؛ اختيار انسان از بزرگ‏ترين موهبت‏هاى الهى است. و نقش بسيار نيرومندى در رهبرى كنش‏هاى آدمى دارد. اراده به خوبى قابل تقويت و نيرومند سازى است و با تقويت آن دشوارترين كارها سهل و آسان مى‏شود.
از طرفى يك جوان در عين نيرومندى در غرايز، از اراده و توان مقاومت بسيار بالايى برخوردار و طهارت نفس و گرايش‏هاى معنوى در او، بسيار بالا است. بنابراين جوانان از زمينه‏ها و توان بسيار بالايى جهت كنترل غرايز بهره‏مند مى‏باشند.
خداوند در قرآن مجيد از جوانانى چون حضرت يوسف‏عليه السلام و اصحاب كهف، مثال مى‏آورد كه با اراده سترگ خويش، در برابر طوفان سهمگين غرايز و حوادث ايستادگى و بزرگ‏ترين افتخارات را در تاريخ بشر براى خود ثبت كردند. در تاريخ انقلاب اسلامى نيز، اراده جوانان با ايمانى چون حسين فهميده‏ها، زيباترين جلوه تأثير شگرف اراده و ايمان جوانان را به نمايش گذاشته است.
3-5. امداد الهى؛ خداوند همواره دستگير و مددكار كسانى است كه با جديت، خواستار پاك زيستن و دورى از گناه هستند: «وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ» ؛عنكبوت(29)،آيه 69. «و كسانى كه در راه ما كوشيده‏اند، به يقين راه‏هاى خود را بر آنان مى‏نمايانيم و در حقيقت خدا با نيكوكاران است».
قرآن مجيد، يكى از علل نجات يوسف از گناه را امداد و عنايت الهى دانسته است. البته اين گونه عنايت‏ها اختصاص به يوسف‏عليه السلام ندارد؛ بلكه هر كس به هر اندازه كه در دورى از گناه جديت داشته و از خداوند در اين زمينه استعانت جويد، مورد عنايت او قرار خواهد گرفت. فلسفه اعانت الهى درباره يوسف نيز به عبوديت مخلصانه او بودنگا: يوسف (12)، آيه 24.
چهار. امكان بازگشت‏
درست است كه بسيارى از انسان‏ها در مواردى، به گناه گراييده و در برابر غرايز و هواهاى نفسانى سرتسليم فرود مى‏آورند؛ اما در عين حال خداوند باب توبه را به روى بندگان گشوده و راهى قرار داده است كه آدميان،بتوانند زندگى پاك و پيراسته از آلودگى‏ها را آغاز كنند و آلودگى‏هاى پيشين را با اشك ندامت و آب مغفرت غفاريت الهى بشويند و در جهت كمال و سعادت جاودانى گام بردارند.
اينكه گمان مى‏رود بيشتر مردم در برابر شهوت و غضب آسيب‏پذيراند؛ تا حدودى نگاه افراطى و يك سويه است! بيشتر آنان در جامعه دينى، همواره مى‏كوشند نيازهاى جنسى خود را از راه‏هاى مشروع تأمين كنند و اگر خداى نخواسته به پاره‏اى از آلودگى‏ها مبتلا شوند، با توبه و بازگشت آن را جبران مى‏كنند و به اين وسيله به خداى سبحان تقرب مى‏جويند و از رحمت او بهره مى‏گيرند.
نتيجه آنكه از طرفى وجود غرايز ضرورى است و از طرف ديگر، همه راه‏هاى لازم براى نجات از آلودگى‏ها فراروى انسان قرار دارد

پرسمان دانشجویی