پايان بهشت | کتابخانه مجازی الفبا

خب، انسان پس از اينكه بهشتي يا جهنمي شد چه مي شود؟ يا(خوب در آخر كه چي)؟

پاسخ به این سوال در گرو سیری عمقی در برخی آموزه های دینی است ؛ که آن نیز محتاج به بیان مطالبی است فراوان ، که متأسفانه اکثر آنها را به خاطر داشتن مقدّمات فلسفی و عرفانی عمیق و تخصّصی ، نمی توان در خارج از فضاهای خاصّ خودش باز نمود. امّا تا آنجا که در وسع این مقال است سعی می شود برخی از این مطالب گفته شوند که البته به احتمال زیاد خود این مطالب نیز برای حضرت عالی سوال بر انگیز خواهند بود ؛ لکن چاره ای نیست.

1. خداوند تبارک و تعالی فرمود: « وَ إِنْ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ : و هیچ چیزی نیست مگر آنکه خزائن آن نزد ماست و ما آن را نازل نمی کنیم مگر به اندازه ی معلوم و معیّن. » (الحجر:21) از این آیه و آیات مشابه آن استفاده می شود که همه ی مخلوقات ، حقایقی در نزد خدا دارند که از آن مرتبه تنزّل یافته ، صورت خلقی به خود گرفته اند. امّا مراد از « عندنا :نزد ما » علم خدا و مرتبه ی اسماء و صفات اوست که به قول شیخ محمود شبستری « که وصف آن به گفتگو محال است ــ که صاحب دل بداند کان چه حال است.» امّا اینکه منظور از « عندنا» مقام اسماء است به دلیل آنکه حضرت خداوندی فرمود: « ما عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ : آنچه نزد شماست فانى مى‏شود؛ امّا آنچه نزد خداست باقى است‏.»(النحل:96) و فرمود: « كُلُّ شَيْ‏ءٍ هالِكٌ إِلاَّ وَجْهَه : هر چیزی نابود شونده است مگر وجه خدا.»(القصص:88)

بنا بر این ، همه ی موجودات عالم و از جمله انسان دارای جنبه ی وجه اللّهی بوده ، از مرتبه ی اسماء الهی تنزّل یافته ، لباس خلقی در بر نموده اند. خداوند متعال در باره ی انسان ، بعد ذکر چندین سوگند می فرماید: « لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ في‏ أَحْسَنِ تَقْويمٍ ـ ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلين‏ : سوگند به ... كه ما انسان را در بهترين صورت و نظام آفريديم ؛ سپس او را به پايين‏ترين پایین ها بازگردانديم. » ( التین:4 ـ 5) طبق این آیه ی شریفه ، حقیقت انسان در احسن تقویم آفریده شده ، آنگاه به عالم طبیعت فرستاده شده است. طبق بیانات سابق و دلائل دیگری که جا و مجال ذکر آن نیست ، منظور از « احسن تقویم » ، همان نظام ربوبی یا نظام اسمائی است که انسان بالفعل ، مظهر تامّ آن اسماء و صفات کمالیّه ی خداوند متعال است.بر این مبنا در وصف آدم (ع) فرمود: « وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها : و همه ی اسماء را تعلیم آدم نمودیم » (البقرة:31) لذا آدم خلیفه ی خدا و مظهر خداوندی او بود ؛ از این رو به امر کردگار ، جمیع ملائک مأمور گشتند تا در برابر او سر به سجود آورده در پیشگاه عظمتش اظهار کوچکی کنند. پس همه ی موجودات و از جمله انسان ، از نظام ربوبی تنزّل یافته اند لکن انسان در آن نظام ، سرور و سالار جمیع موجودات و خلیفة الله است که در سیر نزولی به پایین ترین رتبه ی وجود ، یعنی عالم طبیعت تنزّل یافته و مؤظّف است دوباره به اصل خویش باز گردد ؛ که « هر کسی کو دور ماند از اصل خویش ـــ باز جوید روزگار وصل خویش.» . در این یعنی سیر صعودی ، دین ، معبر انسان ، قرآن ، نقشه ی راه و انبیاء و ائمه ، قافله سالارند و مقصد نه جهنّم و نه بهشت که لقاء الله است ؛ « مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ وَ هُوَ السَّميعُ الْعَليم‏. : آن كس كه اميد به لقاء اللَّه دارد ، پس به یقین آن موعد مقرر الله ، آمدنی است و اوست شنوا و دانا» (العنكبوت:5) پس مقصد نهایی جهنّم که سهل است بهشت هم نیست ؛ مقصد غایی ملاقات حضرت پروردگار است که حضرت دوست فرمود: « از صبر و نماز يارى جوييد که همانا آن بزرگ و سنگین است، مگر بر فروتنان ؛ همان كسانى كه مى‏دانند با پروردگار خود ديدار خواهند كرد و به سوى او باز خواهند گشت‏.» (بقره:45 ـ 46) و فرمود: « و قطعاً شما را به چيزى از ترس و گرسنگى، و كاهشى در اموال و جانها و محصولات مى‏آزماييم و مژده ده صبر پیشگان را ؛ همان‏ كسانى كه چون مصيبتى به آنان برسد، مى‏گويند: «ما از آنِ خدا هستيم ، و به سوى او باز مى‏گرديم.» » (بقره:156)

2. تا اینجا معلوم گشت که بهشت نه تنها مقصد نهایی نیست که خود بهشت نیز جزئی از موجودات عالم بوده مقصدی دارد و مقصد او با اهلش ، لقاء الله است ؛ کما اینکه جهنّم نیز جزئی از امور عالم و خلقی از مخلوقات خدا بوده ، همراه با اهلش ، مشتاقانه به سوی دیدار پروردگارش در شتاب است . خداوند منّان فرمود: « إِنَّ إِلى‏ رَبِّكَ الرُّجْعى‏ : و به يقين بازگشت(همه) به سوى پروردگار تو است‏.» (العلق:8) و فرمود: « لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ : از آنِ اوست مالكيّت آسمانها و زمين ؛ و همه ی امور به سوى او بازگردانده می شوند.» (الحديد:5) و فرمود: « أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ : آيا گمان كرديد شما را بيهوده آفريده‏ايم، و به سوى ما باز گردانده نمی شوید؟» (المؤمنون:115) امّا لقاء پروردگار چیست و چگونه است؟ جز محرمان درگاه کبریایی از آن آگاه نگشتند و آن را هم که این راز سر به مهر ، آموختند ، مهر کردند و لبانش دوختند. « هر که را اسرار حق آموختند : مهر کردند و لبانش دوختند» . به قول مولوی هر که خواهد آن راز را برملا کند زبانش در دهان سوزد و آنکه بی آمادگی این راز بشنود فهم او مختلّ گردد ؛ « مُجمَلش گفتم نگفتم زآن بیان ـــــ ورنه هم اَفهام سوزد هم بیان.» ؛ و حافظ رازدان در وصف حال منصور حلّاج که سرّ فنا را فاش ساخت ، سروده است:« گفت آن یار کزو گشت سر دار بلند ــــ جُرمش این بود که اسرار هویدا می کرد.» آنچه بطور خلاصه در اينجا مي توان گفت اين است که سير انسان به سوي خدا و کمال مطلق است و اين سير تکاملي و رو به بالا است و پاياني ندارد و انسان همواره رو به کمال و بي نهايت دارد و به تعبير عرفا مراتب اشتداد الي غير النهايه است. بنابراين ديگر نمي توان پرسيد آخر چي ، زيرا آخري نيست و از پس هر منزل و مرتبه اي مراتبي برتر و فراتر هست.

3. بهشت و جهنّم چرا؟ گفته شد که انسان را در دار القرار اسماء برساخته به غریبستان دنیا فرستادند تا به اختیار خود به وطن باز گردد که « حبّ الوطنِ مِن الایمان » امّا در این بازگشت مردم سه دسته شدند ؛ گروهی که سابقون اند ، یک گام بر خود و گام دیگر بر آستان کبریایی نهاده ، در همین دنیا از جهنّم و بهشت گذر نموده به مقصد اعلی رسیدند ؛ که وصف آن برای ما محجوبان ، چون وصف خورشید است برای نابینای مادرزاد. اینان کسانی هستند که بهشت آرزومند دیدارشان است ولی اینان را التفاتی به بهشت نیست ؛ وصف حال اینها بیت حافظ است که: « پدرم روضه ی رضوان به دو گندم بفروخت : ناخلف باشم اگر من به جويی نفروشم» يعني در نظر من(حافظ) بهشت به اندازه ی يک جو هم ارزش ندارد. گروه دوم کسانی هستند که لنگان لنگان در مسیر سیر الی الله گام برداشته مسافتی را طی نموده اند لکن هنوز تا مقصد اعلی راه ، بسیار دارند. اینان همان اصحاب یمین اند با درجات گوناگونی که دارند. اینها در آخرت وارد بهشت شده ، دائماً در سیر الی الله خواهند بود و هر آن ، پرده ای از جلال و جمال الهی برای آنان برادشته خواهد شد و همواره رو به کمال و مشتاق دیدار حضرت حقّند. امّا گروه سوم که اصحاب شمال و اهل جهنّم اند ، خود دو طیف اند. طیف اوّل ملحدان محض و سران کفرند که تا ابد در جهنّم خواهند بود و تعداد آنها بسیار اندک است. ملاقات اینان با خدا فقط از طریق اسماء غضب اوست و فیض لقاء را از طریق جهنّم که مظهر اسماء قهر خداست دریافت می کنند. امّا طیف دوم که به درجاتی ، باور الهی در وجودشان موجود است ، در عالم برزخ وارد جهنّم شده توسّط آن تطهیر می شوند تا به فطرت الهی خویش بازگردند. اگر بار معاصی این گروه اندک بود بعد از مدّتی عذاب در عالم برزخ ، وارد بهشت برزخی شده سیر بهشتی خود را آغاز می کنند. برخی نیز سراسر برزخ را در عذابند ولی در آخرت وارد بهشت می شوند. امّا باقی اهل معصیت ، وارد جهنّم اخروی شده به مرور ، تطهیر گشته وارد بهشت می گردند ؛ تا آنجا که جز افرادی بسیار معدود در جهنّم نمی ماند که آنها نیز در رتبه ی وجودی جهنّم بوده بلکه به اعتباری ، خود ، عین جهنّم و هیزم آن هستند. « إِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ أُولئِكَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ : بطور یقین آنان كه كافر شدند اموال و اولادشان به هيچ وجه آنها را از خدا بى‏نياز نمى‏كند و ايشان آرى هم ايشان هیزم آتشند. » (آل‏عمران:10 )

بنا بر این ، جهنّم و بهشت نیز دو مرحله از مراحل سیر انسان هستند به سوی خداوند متعال و لقاء او ؛ که اگر کسی در همین دنیا از آنها گذر نماید در آخرت حاکم بر آن دو خواهد شد و اگر کسی در این دنیا فقط از جهنّم گذر نموده باشد در آخرت باید از معبر بهشت نیز گذر نموده به دیدار ربّ العالمین نائل گردد. چرا که فرمود: « إِنَّ إِلى‏ رَبِّكَ الرُّجْعى » و « إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ » امّا حقیقت بهشت و جهنّم چیست؟ جواب این پرسش برای هر کسی به اندازه ی گستره ی وجودی اش روشن است و کمتر کسی است که کنه حقیقت آن را دریافته باشد. اگرچه خداوند متعال گوشه های ناچیزی از وصف بهشت را برای مردمان بیان فرمود لکن فهم آن مقدار نیز برای اکثر مردم ، تامّ و کامل نیست. فهم اکثریّت از این تعابیر ، به همان اندازه است که نابینای مادرزاد از وصف خورشید و ماه و مناظر طبیعت متوجّه می شود. چنین نابینایی اگر چه از راه توصیفات دیگران تا حدودی امور دیدنی را ادراک می کند ولی فهم او با فهم بینایان هزاران فرسنگ فاصله خواهد داشت. ادراک ما انسانهای عادی ، از بهشت و جهنّم نیز بیش از این نیست ؛ لذا شنیدن کی بود مانند دیدن؟! برای مثال روايت شده از پيغمبر (ص) كه: « هر كه بگويد « بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم‏ » بنا كند خدا از براى او در بهشت ، هفتاد هزار قصر از ياقوت که در هر قصرى هفتاد هزار خانه از مرواريد سفيد باشد و در هر خانه هفتاد هزار تخت از زبرجد سبز و بر هر تختى هفتاد هزار فراش از سندس و استبرق و بر آن همسری است از حور العين و او راست هفتاد گيسو آراسته به مرواريد و ياقوت. بر گونه ی راست او نوشته شده « محمد رسول اللَّه‏» و بر رخسار چپ او « على ولى اللَّه‏ » و بر پیشانی او « حسن » و بر چانه ی او « حسين » و بر دو لب او نگاشته شده « بسم اللَّه الرحمن الرحيم‏ ».» (مستدرك‏الوسائل ج : 4 ص : 387) حال از این توصیفات چه مقدار حقیقت حور العین برای افراد عادی مکشوف شد؟ افراد عادی همین مقدار از این روایت می فهمند که حورالعین شبه انسانی است زیبا که صورتش پر از نوشته است. امّا برای اهل حقیقت روشن است که مراد از «نوشته» در این حدیث ، ظهور حقیقت این اسامی شریفه است ؛ یعنی در رخسار حورالعین ، ولایت انسان کامل ظهور و بروز دارد و نه تنها حورالعین که تمام نعمات بهشتی مهر ولایت دارند. از روایات استفاده می شود که هر نعمت بهشتی در عین اینکه خاصّیّت خود را دارد خواصّ تمام نعمتهای دیگر را هم داراست ؛ برای مثال سیب بهشتی در عین اینکه مزّه ی سیب دارد لذّت تمام امور لذیذ دیگر را هم داراست. همچنین لذّت هر نعمتی از نظر شدّت بی نهایت و از نظر مدّت تا ابدیّت است. باز از روایات استفاده می شود که نعمات بهشتی همه از سنخ علم هستند ؛ یعنی مثلاً سیب بهشتی یک نحوه علم و معرفت است که به صورت سیب مجسّم شده است. لذا اهل بهشت دائماً در حال رشد معرفتی خواهند بود. اینها فقط ذرّه ای از آن حقیقت است که فهمش از عهده ی اکثری افراد خارج است کجا رسد کلّ آن. انسان در بهشت با بی نهایتها سر و کار دارد ؛ لذا بَعد و آخری در کار نیست که پرسیده شود: « خب ، انسان بعد از اينكه بهشتي يا جهنمي شد چه مي شود؟ در آخر كه چي؟ » حتّی لقاء الله هم آخر نیست. لقاء الله ، الی الله بوده است ؛ رو به نامحدود رفتن است ؛ سیر من الحقّ فی الحقّ الی الحقّ است.

پرسمان دانشجویی