آسمان‏هاي هفتگانه | کتابخانه مجازی الفبا

علت و مفهوم شماره گذاري آسمان چيست؟

در قرآن به وجود هفت آسمان صراحتا اشاره شده است. آنچه از آيات قرآن استفاده مى‏شود، آن است كه آسمان‏هاى هفت‏گانه، حقيقتى عينى است؛ چرا كه با اوصافى عينى برخى از آنها را توصيف فرموده است؛ مثلاً: «وزينا السماء الدنيا...؛ ما آسمان دنيا را، به وسيله ستارگان تزيين كرديم»( صافات / 6). البته چگونگى هفت آسمان، بر كسى معلوم نيست؛ همان‏گونه كه مجهولات ديگرى در مورد آسمان‏ها و فضاى بى‏كران هستى وجود دارد در فضايى كه ابر اخترها (سوپر نواها) در فاصله هيجده ميليارد سال نورى كشف مى‏شود، پى بردن به چگونگى تلفيق آسمان‏ها و پيوند آنها با يكديگر، كارى ساده و در دسترس نيست. يكى از احتمالات پيرامون آسمان‏هاى هفتگانه مراتب طولى نظام خلقت است. بر اين اساس، همه جهان مادى آسمان اول است. آسمان در لغت به معانى چرخ، فلك، گنبد، فلك اعلى، گردون و... آمده است. نيز قرآن، هنگامى كه از اين عالم محسوس، كه كم و بيش مى‏توانيم از آن آگاهى و اطلاع حاصل كنيم، گفت‏وگو مى‏كند، تعبير سماوات و ارض را به كار مى‏برد: «اللّه الذى خلق السموات و الارض؛ خداوند همان كسى است كه آسمان‏ها و زمين را آفريد»، (ابراهيم / 32). البته گاهى براى تأكيد بيشتر و براى اين كه محتواى آسمان‏ها و زمين را نيز شامل شود، كلمه «ما بينهما» را اضافه مى‏كند: «و ما خلقنا السموات و الارض و ما بينهما لاعبين؛ ما آسمان‏ها و زمين و آنچه را كه در ميان اين دو است به بازى (و بى هدف) نيافريديم»، (دخان / 38).

سؤالى كه در اين جا روى مى‏كند آن است كه مفهوم سماوات و ارض و ما بينهما چيست؟ آيا كنايه از همه عالم غير از خداست يعنى در بين مخلوقات عالم، غير از عالم ماده، عوالم ديگرى كه مجرد باشند وجود دارد و قرآن در اين تعبير به آن‏ها هم اشاره كرده است؟ يا فقط اشاره به همين عالمى دارد كه ما با آن آشنا هستيم و يا مى‏توانيم آشنا شويم؟ حال يا بدان جهت كه اساسا غير از عالم ماده، عوالم غير مادى (مجرد) وجود ندارد يا اين كه شمول سماوات و ارض بر كل عالم مادى، به معناى نفى مجردات (نفى عوالم غير مادى) نيست بلكه ممكن است عوالم ديگرى نيز باشد منتهى در اين تعبيرات قرآنى (سماوات و ارض و ما بينهما) به آن اشاره‏اى نشده است آيا سماء به معناى جهت بالا و برتر است يعنى فوق يا به معناى موجود عالى است چنان كه از معنى ريشه آن يعنى «سمّو» بر مى‏آيد؟

به دو دليل سماء در قرآن به معناى فوق و جهت بالا و برتر به كار نرفته است: الف: كلمه فوق قابل جمع بستن نيست زيرا جهت بالا تعدد ندارد امّا سماء در قرآن به صورت جمع به كار رفته است. ب: آنچه از مفهوم فوق فهميده مى‏شود دلالت بر يك ذات موجود و فرد ندارد در حالى كه سماء در قرآن به عنوان موجودى حقيقى ذكر شده است پس سماء در قرآن به معناى موجود عالى است. حال اين سؤال مطرح است كه اين ذات (موجود) عالى، مادّى است يا مجرد يا اعم؟ مانفى نمى‏كنيم كه سماء به معناى غير مادّى هم به كار رفته باشد و شايد در قرآن هم چنين كاربردى وجود داشته باشد ولى اين سماواتى كه در كنار ارض به كار رفته و هفت‏گانه است، مادّى است. اين ادعا، از بررسى آيات متعددى كه در اين زمينه در قرآن آمده است اثبات مى‏شود كه به يكى از آن‏ها اشاره مى‏شود: «ثمّ استوى الى السماء و هى دُخان فقال لها و للارض ائتيا طوعا او كرها قالتا اتينا طائعين * فقضهُن سبع سموات؛ سپس به آفرينش آسمان پرداخت، در حالى كه به صورت دود بود؛ به آن و به زمين دستور داد: به وجود آئيد (و شكل گيريد)، خواه از روى اطاعت و خواه اكراه! آنها گفتند، از روى اطاعت مى‏آييم (و شكل مى‏گيريم). در اين هنگام آن‏ها را به صورت هفت آسمان آفريد»، (فصّلت / 11 ـ 12). «از ظاهر آيه بر مى‏آيد: آنچه بعدها آسمان هفت گانه شد، در آغاز به صورت وحدت موجود بوده است و از دُخان [دود يا به تعبير امروز گاز]، و خداوند آن را به صورت هفت موجود درآورد و هفت آسمان پديدار شد. در اين جا، اگر كسى احتمال بدهد كه اين دود (يا گاز) مادى نيست، ظاهرا بايد ذهن خود را متهم كند! دخان، دُخان مادى است و تعبير هفت آسمان، تعبيرى است كه در ماديات به كار مى‏رود و با مجردات مناسبتى ندارد. بدين طريق از آيه بر آمد كه سماوات هفت‏گانه، مادّى هستند»، (معارف قرآن، محمدتقى مصباح يزدى، ص 235). البته اين دليل بر اين مطلب نمى‏تواند باشد كه كلمه سماء در همه جاى قرآن به معناى مادى به كار رفته مثلاً در بعضى موارد به مفهوم موجود عالى و علّو در مرتبه به كار رفته است: «و فى السّماء رزقكم و ما توعدون؛ روزى‏تان و آنچه كه به شما وعده داده مى‏شود (ظاهرا منظور بهشت است) در آسمان قرار دارد»، (ذاريات / 22). نمى‏شود گفت چون آب كه حيات و زندگى از آن است، از آسمان مى‏بارد لذا، در آيه، آسمان را منشأ رزق دانسته است زيرا اگر چنين بود مناسب‏تر اين بود كه مى‏فرمود: و فى الارض رزقكم چرا كه حقيقةً روزى آدمى در زمين است. به علاوه، از ظاهر برخى آيات استنباط مى‏شود كه هر چه در اين عالم مادى است از آن عالم فوق نازل مى‏شود: «و ان من شى‏ءٍ الاّ عندنا خزائنه؛ خزاين همه چيز، تنها نزد ماست»، (حجر، آيه 21). يعنى همه چيز در آنجاست و سپس به عالم ماده نزول مى‏كند و روزى انسان هم بايد از نزد خدا نازل شود. حتى هستى همه بايد از مرتبه بالاتر نازل شود. اين كه در آيه مطرح شده است بهشت هم در آسمان است (و ما توعدون) يعنى چنين نيست كه بهشت در يكى از كُرات آسمانى قرار دارد. در قيامت همه اين عوالم دگرگون مى‏شود. حقيقت بهشت، الآن هم در عالم ديگرى موجود است و در روز قيامت مجسم خواهد شد و مردم خود را در آن عالم خواهند يافت. آيات متعدد ديگرى نيز در قرآن هست كه بر اسكان غير مادى آسمان دلالت دارند، (ر.ك: مائده / 112 و 114، سجده / 50، بقره / 22 و...). تا اين جا روشن گرديد كه آسمان در قرآن هم به مفهوم مادى استعمال شده است؛ يعنى همين فضاى گنبدى شكل قابل مشاهده كه قابل رؤيت است و هم به مفهوم غير مادى. حال چنين مى‏گوئيم: خواه آسمان را به مفهوم مادى بگيريم يا غير مادى، در هر صورت هر دو به تصريح قرآن مخلوق خدا هستند هم چنان كه در آيه 31 سوره ابراهيم در ابتدا به آن اشاره گرديد بديهى است مخلوق خدا كه نمى‏تواند خدا قرار گيرد.

فضا: در مورد فضا هم بايد گفت در لغت به معنى مكان وسيع، زمين فراخ، مكانى كه كره زمين در منظومه شمسى اشغال مى‏كند استعمال شده است و هم چنان كه از موارد استعمالش پيدا است، يك مفهوم مادى است و نمى‏تواند واجب الوجود و خدا، كه از ماديات و جسمانيات نيست قرار گيرد. هر چند با دقت عقلى بيشترى، فضا چيزى جز ظرف قرار گرفتن اشياء نيست و خود يك وجوه حقيقى و عينى ندارد.
به طور خلاصه : در قرآن از هفت آسمان و هفت زمين در آيات متعددى سخن گفته شده است كه از جمله سوره‏هاى بقره، 29 - اسراء، 44 - مؤمنون، 17 - فصلت، 12 - ملك، 3 - نوح، 15 - نبأ، 12 را مى‏توان نام برد و از ظاهر يك آيه برمى‏آيد كه در مقابل هفت‏آسمان، هفت زمين هم وجود دارد. «الله الذى خلق سبع سموات و من الارض مثلهن؛ خدا كسى است كه هفت آسمان را آفريد و زمين را نيز مانند آن آفريد»، (طلاق، آيه 12). روايات نيز به وجود هفت‏آسمان و هفت‏زمين تصريح دارند اما درباره هفت آسمان و هفت زمين نظريات مختلفى بيان شده است كه براى اطلاع از آنها مى‏توانيد به تفاسير ذيل آيات مذكور مراجعه كنيد. اما اجمالاً دو نظريه اصلى درباره حقيقت هفت آسمان و هفت زمين وجود دارد: 1- آنها مادى و جسمانى هستند. 2- آنها مجرد و معنوى هستند. استاد مطهرى در كتاب «آشنايى با قرآن»، ج 8 ،صص 67 - 75 و 167 - 173 به اين دو نظر پرداخته‏اند. منتها با نظر دقيق به آيات قرآن اين احتمال كه هفت‏آسمان و هفت‏زمين معنوى و مجرد هستند، دقيق‏تر به نظر مى‏رسد زيرا آيات اشاره دارند كه آسمان‏ها محل حاملان الهى يعنى ملائكه هستند و ملائكه مجرد و غيرمادى هستند و محل آنها نيز بايد غيرمادى و مجرد باشد. البته اين مسأله هنوز جاى بحث و تحقيق بسيار دارد.
در تفسير نمونه آمده است: احتمالات متعددى در معناى هفت‏آسمان وجود دارد: الف) منظور كثرت آسمان‏ها باشد (و آسمان به معناى مجموعه كرات و سيارات‏و... است)، ب ) منظور تعداد زيادى از طبقات جو زمين باشد، ج ) منظور مراتب معنوى و مقامات قرب و حضور باشد، د ) منظور هفت‏آسمان پر از ستاره و سياره باشد (مثل آسمان زمين). ه ) منظور مراتب وجودى نظام هستى از عالم ماده تا عوالم برتر باشد. رفتن حضرت عيسى(ع) به آسمان چهارم نيز طبق اين احتمالات، قابل تفسير است. براي آشنايي بيشتر ر.ك: تفسير نمونه، ج 1، ص 159، ذيل آيه 29 ؛ ج 20، ص 221، ذيل آيه 12 ؛ ج 24 ، ص 260، ذيل آيه 12.

پرسمان دانشجویی