توجيه وسيله با هدف | کتابخانه مجازی الفبا

راجع به «هدف وسيله را توجيه مي کند» توضیح دهید؟

اين، يكى از مهم‏ترين سؤالهايى است كه در فلسفه سياسى مطرح است. پس براى مردم عادى مطرح نيست؟ چرا. اين پرسش براى همگان مهم است و مردم كوچه و بازار نيز با زبان خاصّ خود در صدد يافتن جواب آن هستند. اين سؤال را به تعبير روان‏تر و روشن‏تر مى‏توان چنين بيان كرد: آيا براى رسيدن به مطلوب و مقصود خود، مى‏توانيم هر گونه ابزار و وسيله‏اى را به كار ببريم؟ به بيان ديگر: اگر هدفمان خوب باشد، آيا مى‏توان براى رسيدن به آن از وسايل بد و پليد هم استفاده كرد؟ مثلاً هدف شخصى آن است كه مردم را شاد كند؛ آيا براى اين كار مى‏تواند از هر روشى مثل دروغ و... بهره بگيرد؟ يا آنكه كسى مى‏خواهد به قدرت و حكومت برسد؛ آيا به اين جهت مى‏تواند از نيرنگ و فريب استفاده كند؟ و ...
نظر واقعى و عملكرد بسيارى از سياستمداران ديروز و امروز چنين بوده و هست كه: آرى، هدف وسيله را توجيه مى‏كند و به كار بردن هر وسيله‏اى هر چند ضدّ اخلاق و دين و انسانيت باشد، براى تأمين هدف رواست و «اَلغاياتُ تُبَرِّرُ الْمَبادِىَ» و «خُذِ الْغاياتِ و اتْرُكِ الْمَبادِىَ» .
اين نظر بسيار عجيب و تأسفّ آور است؛ امّا وجود دارد. مثلاً ماكياول در كتاب «شهريار» چنين نوشته است: «.... همگان بر اين نكته واقفند كه صفاتى مانند وفادارى، حفظ حرمت قول، درستى رفتار و نيالودگى به نيرنگ تا چه پايه در شهريار پسنديده است. امّا از آن طرف، در قبال حوادثى كه در عصر ما اتفاق افتاده است، خود به چشم مى‏بينيم كه شهريارانى كه زياد پايبند حفظ قول خود نبوده‏اند ولى در مقابل، رموز غلبه بر ديگران را به كمك حيله و نيرنگ خوب مى‏دانسته‏اند، كارهاى بزرگ انجام داده‏اند و وضعشان در آخر كار بهتر از آن كسانى بوده است كه در معامله با ديگران صداقت و درستى به خرج داده‏اند. پس بگذاريد همه اين را بدانند كه براى رسيدن به هدف از دو راه مى‏توان رفت: يكى از راه قانون و ديگرى از راه زور. از اين دو راه، اولى شايسته انسان‏ها و دومى شايسته حيوان‏هاست. ولى از آنجا كه طريقه اول غالبا بى تأثير است، تشبّث به طريقه دوم ضرورت پيدا مى‏كند... . بر شهريار واجب است كه حيله‏گرى روباه را براى دفع گزند با صولت شير براى نشان دادن قدرت توأم سازد.... يك شهريار دور انديش هرگز نمى‏تواند ـ و نبايد ـ خود را پايبند حفظ قولى كه داده است، بشمارد... در نتيجه هر آن شهريارى كه در استقرار و حفظ قدرتش كامياب گردد، مى‏تواند مطمئن باشد كه همگان، از كوچك و بزرگ، بى آنكه درباره خوبى يا بدىِ وسايلى كه وى براى تحصيل هدفش به كار برده است، انديشه كنند، از آنجا كه خود هدف را تصويب كرده‏اند وسايلش را نيز ـ هر قدر هم پست و ناروا باشد.ـ تصويب خواهند كرد.»(1)
مثال ديگر، سخن چرچيل است. او در كتابى كه در تاريخ جنگ جهانى دوم نوشته است، درباره حمله متّفقين به ايران مى‏نويسد: «اگر چه ما با ايرانى‏ها پيمان بسته بوديم، قرارداد داشتيم و طبق قرارداد نبايد چنين كارى مى‏كرديم، ولى اين معيارها ـ پيمان و وفاى به عهد ـ در مقياسهاى كوچك درست است؛ دو نفر وقتى با يكديگر قول و قرار مى‏گذارند، درست است؛ امّا در سياست وقتى كه پاى منافع يك ملّت در ميان مى‏آيد، اين حرفها ديگر موهوم است؛ من نمى‏توانستم از منافع بريتانياى كبير به عنوان اينكه اين كار ضدّ اخلاق است، چشم بپوشم كه ما با يك كشور ديگر پيمان بسته‏ايم و نقض پيمان بر خلاف اصول انسانيّت است. اين حرفها اساسا در مقياسهاى كلّى و در شعاعهاى خيلى وسيع درست نيست.»(2)
نمونه سوم عملكرد معاويه است. او صلح نامه‏اى را با امام حسن مجتبى عليه‏السلام امضاء كرد؛ امّا دير زمانى نگذشت كه همه مواد صلح‏نامه را ناديده گرفت و نقض كرد و به صراحت گفت كه: «اى مردم! آگاه باشيد آن پيمان و شروط در زير دو پاى من قرار دارد.»(3)
و از اين نمونه‏ها؛ صفحات تاريخ، ده‏ها و صدها و بلكه هزارها و ميليون‏ها سراغ دارد و بسيارند انسانها و سياستمدارانى كه شعار و ادّعاى اصول انسانى و حقوق بشر و دين و اخلاق داشته و دارند امّا اعمال و رفتار آنها طبق دستور شيطانى ماكياول است و زشت‏ترين افعال را براى اهداف مادّى و حيوانى خود مرتكب مى‏گردند. چنان رفتار مى‏كنند كه گويى بويى از انسانيّت نبرده‏اند و حيوانى بيش نيستند و به تعبير قرآن كريم:«... أولئك كالأنعام بل هم أضلّ»
نمونه روشن آن در دوران معاصر ؛ عملكرد خائنانه صدام ـ رئيس جمهور عراق ـ است كه در سال 1359 شمسى آشكارا در برابر چشمان حيرت‏زده جهانيان در پرده تلويزيون عراق ظاهر شد و قرارداد 1975 الجزاير را پاره كرد و عهد و پيمان و قراردادى را كه تنها پنج، شش سال از امضاى آن گذشته بود، ناديده گرفت و نقض كرد و بدين وسيله به دست خود، سندى بر رسوايى و پيمان شكنى خود پديد آورد!
امّا در بين سياستمداران تاريخ ؛ به ندرت كسانى يافت مى‏شوند كه با اعمال و رفتار خود اخلاق و اصول متعالى انسانى را پاس داشته‏اند و عملكرد آنان گواهى مى‏دهد كه «هدف» هرگز «وسيله» را توجيه نمى‏كند و براى تأمين اهداف عالى و مقدّس نيز بايد از ابزار و وسيله‏هاى اخلاقى، انسانى و مشروع استفاده كرد. بى ترديد يكى از مهم‏ترين سياستمداران جهان و اسوه‏هاى انسانيت؛ حضرت اميرالمؤمنين على عليه‏السلام است، در مقاله حاضر در صدد آنيم كه نظر و سيره آن بزرگوار را در اين موضوع بررسى كنيم. روشن است كه تاريخ هيچ موردى را سراغ ندارد كه در آن، حضرت على عليه‏السلام از روش غير انسانى و خلاف اخلاق و شرع استفاده كرده باشد. اين سخنى است كه جملگى بر آنند و دوست و دشمن به آن اعتراف دارند و حتّى غير مسلمانانى چون جرج جرداق مسيحى نيز اميرالمؤمنين عليه‏السلام را اسوه انسانيت مى‏شمارند و او را «صداى عدالت انسانى» مى‏نامند. اين در حالى است كه امام على عليه‏السلام دشمنان بسيارى داشت و دارد و بلكه از پر دشمن‏ترين انسانهاى روى زمين است و دشمنان از راه‏هاى گوناگون سعى در تخريب شخصيت ايشان داشته و دارند؛ امّا با اين همه، آن قدر گفتار و رفتار و سيره اميرالمؤمنين على عليه‏السلام پاك و پيراسته و خدايى و اخلاقى بود كه تاكنون ـ و بعد از گذشت حدود 14 قرن از عصر ايشان ـ احدى نتوانسته است حتى يك مورد را نشان دهد كه در آن اميرالمؤمنين عليه‏السلام براى رسيدن به هدف، از روش و شيوه غير انسانى و اخلاقى و شرعى استفاده كرده باشد و بلكه در تاريخ موارد فراوانى ذكر شده است كه در آن اميرالمؤمنين عليه‏السلام به خاطر مراعات اصول اخلاقى و انسانى و شرعى، دچار محروميّت و مشكلات اجتماعى و.... شده است و هرگز به هيچ زشتى و بدى و شيطنتى آلوده نشده است. همه آنچه گذشت، در حالى است كه اميرالمؤمنين عليه‏السلام روشهاى شيطانى را بهتر از هر انسانى مى‏دانست و به همه چيز آگاهى داشت و به تعبير خودش:
«وَ اللّهِ ما معاويةُ بِأَدهى مِنّى و لكنَّهُ يَغدِرُ وَ يَفجُرُ وَ لَو لا كَراهِيَةُ الغَدرِ لكنت من أدهى الناسِ و لكن كُلُّ غدرةٍ فجرةٌ و كُلُّ فجرةٍ كفرةٌ و لكُلّ غادر لِواءٌ يُعرَفُ بِهِ يَومَ القِيامَةِ و اللّهِ مااُستَغفَلُ بالمكيدة و لا اُستغمز بالشّديدة.»(4)
به خدا قسم! معاويه از من زيرك‏تر نيست؛ امّا فريبكارى و خيانت و معصيت مى‏كند. و اگر مكر و فريب ناپسند نبود، من از زيرك‏ترين مردمان بودم؛ ولى هر بى وفايى، گناه است و هر گناه، ناسپاسى. و براى هر فريبكارى پرچمى است كه با آن در روز قيامت شناخته مى‏شود. به خدا قسم! من به وسيله مكر غافلگير نمى‏شوم و در سختى‏ها ناتوان و عاجز نمى‏گردم.
و اين گونه است كه پس از بيعت مردم مدينه در سال 35 هجرى، امام اميرالمؤمين عليه‏السلام در اولين سخنرانى، با كمال صداقت و صراحت و قاطعيت مى‏فرمايد: «ذمّتى بما اقول رهينةٌ و أنابه زعيمٌ انّ من صرّحت له العبرُ عمّا بين يديه من المثلات حجزته التقوى عن تقحّم الشّبهات. اَلا و انّ بليّتكم قد عادت كهيئتها يوم بعث الله نبيّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و الذى بعثه بالحقّ لَتُبَلبَلُنَّ بَلبَلَةً و لَتُغَربَلُنَّ غَربَلَةً و لَتُساطُنَّ سوطَ القِدرِ حتّى يعودَ اَسفلكم اَعلاكم و أعلاكم أسفلكم و ليسبقَنَّ سابقون كانوا قصّروا و ليقصرنّ سبّاقون كانوا سبقوا. واللّهِ ما كتمت وَشمَةً و لا كذبتُ كِذبَةً و....»(5)
ذمّه من گرو سخنانى است كه مى‏گويم و تمام آن را ضامنم، كسى كه عبرت‏هاى روزگار، مسائل و پيش‏آمدهاى آينده را برايش آشكار سازد، تقوا او را از فرورفتن در گرداب شبهه‏ها باز مى‏دارد. بدانيد كه بلاى شما بازگشته است؛ مانند آن امتحانى كه در روز بعثت رسول الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بود. قسم به آن كسى كه او را به حق مبعوث كرد، به هم خواهيد خورد و غربال خواهيد گرديد و جدا خواهيد شد تا پايين‏ترين؛ بالاترين و بالاترين؛ پايين‏ترين شود و جلو خواهند افتاد، مقدّماتى كه عقب مانده‏اند و عقب خواهند ماند، مؤخّراتى كه جلو افتاده‏اند. به خدا قسم! هرگز حقيقتى را پنهان نكردم و هيچ‏گاه دروغى نگفتم....
چنانچه ملاحظه مى‏فرماييد، امام اميرالمؤمنين عليه‏السلام از همان آغاز زمامدارى، صادقانه و آشكارا، برنامه آينده خود را بيان مى‏دارد و به هيچ وجه حاضر نيست كه مانند مدّعيان سياست و كياست و ذكاوت، مردم را فريب دهد و با وعده‏هاى دروغين، آنان را جذب كند و بلكه حقّ را آن گونه كه هست، باز مى‏گويد و انتخاب را به مردم وا مى‏گذارد؛ با آنكه بهتر از هر كسى مى‏داند كه مردم چه برخوردى خواهند كرد و «ناكثين» و «قاسطين» و «مارقين» چه نقشه و عملكردى خواهند داشت. اميرالمؤمنين على عليه‏السلام به نيكى مى‏داند كه سرانجام و فرجام كار چيست؛ اما چون عبد خداست، همان راهى را مى‏پيمايد كه خدا مى‏پسندد و خود را مأمور به تكليف شرعى مى‏داند و نگران آن نيست كه نتيجه چه مى‏شود و اين و آن مى‏پسندند يا نه؟
آرى؛ اين تقواى الهى و رعايت اخلاق و انسانيّت بود كه او را از به كارگيرى شيطنت‏ها و حيله‏ها و نيرنگ‏ها و ارتكاب زشتى‏ها و بدى‏ها باز داشت و اين ياد خدا و روز قيامت بود كه او را پاك و پيراسته ساخت.
و به دليل همين خدا پرستى و تقواى الهى است كه با شگفتى مى‏پرسد: «أتأمرونى أن أطلب النصر بالجور فيمن وُلّيتُ عليه؟! و اللّهِ لااطُورُ به ما سَمَرَ سميرٌ و ما اَمَّ نجمٌ فى‏السماء نجماً...»(6)؛ آيا مى‏خواهيد پيروزى را به وسيله ستم بر رعيّت تأمين كنم؟! هرگز نمى‏شود. به خدا قسم! تا روز و شب باقى است و ستاره‏اى در آسمان مى‏درخشد، چنين روشى پيشه نخواهم كرد... هرگز از ابزار نامشروع استفاده نخواهم كرد.
يعنى چنين نيست كه براى رسيدن به پيروزى، استفاده از هر وسيله و و روشى روا باشد؛ بلكه تنها و تنها بايد از روش خدا پسندانه و ابزار مشروع بهره گرفت.
بنابراين برخلاف نظر ماكياول؛ از ديدگاه اميرالمؤمنين على عليه‏السلام هدف هرگز وسيله را توجيه نمى‏كند. عملكرد اميرالمؤمنين على عليه‏السلام در طول زندگى، شاهدى صادق برادّعاى مذكور است كه آن را به بهترين صورت ثابت مى‏كند. از جمله دقّت و تأمّل در شوراى شش نفره خلافت و نظر خاصّ اميرالمؤمنين على عليه‏السلام در اين زمينه، درسى آموزنده است. در حسّاس‏ترين لحظه نيز حضرت على عليه‏السلام بر راستگويى و صداقت پايدار و استوار است و هرگز در فكر دروغ و حيله‏گرى نيست. عبدالرحمن بن عوف به اميرالمؤمنين عليه‏السلام عرض مى‏كند: اگر قول مى‏دهى كه به سيره شيخين ـ ابوبكر و عمرـ عمل كنى، من به شما رأى مى‏دهم.
امام على عليه‏السلام مى‏داند كه با رأى عبدالرحمن بن عوف مى‏تواند به خلافت برسد، اما براى به دست آوردن رأى عبدالرحمن هرگز راه دروغ و ناجوانمردى را پيش نمى‏گيرد و به هيچ وجه حاضر نيست براى رسيدن به قدرت و حكومت، به فريب و خدعه آلوده شود و به اين جهت بى‏هيچ ترديد و شبهه‏اى تصريح مى‏كند كه تنها به كتاب خدا و سنت رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و اجتهاد خودش عمل مى‏كند و شرط عبدالرحمن بن عوف را با قاطعيت مردود مى‏داند.(7)
چنين رفتارى در نزد سياستمداران عادّى، نوعى ساده لوحى و ضعف سياسى شمرده مى‏شود اما در نظر سياستمداران الهى ـ كه هدفى عالى و برتر از لذّت و شهوت و معيشت و شهرت دارند.ـ امرى شايسته و ستودنى و بلكه ضرورى و لازم و مطابق با اهداف متعالى و اصول انسانى است و نهايت فطانت و بصيرت را نشان مى‏دهد.
مغيرة بن شعبه از سياستمداران معروف عرب است؛ اما سياستمدارى شيطانى است و نه سياستمدار الهى؛ به اين جهت، مثل ماكياول اعتقاد دارد كه هدف وسيله را توجيه مى‏كند و برآن اساس عمل مى‏كند و به ديگران نيز توصيه مى‏نمايد. وى در آغاز خلافت و امامت اميرالمؤمنين على عليه‏السلام به نزد ايشان آمد و گفت: من اعتقاد دارم كه بهتر است اكنون درباره معاويه هيچ سخنى نگويى و هيچ اقدامى ننمايى؛ بگذار فعلاً باقى باشد، وقتى كه حكومتت خوب استقرار يافت، آن وقت مى‏توانى او را عزل كنى.
اميرالمؤمنين على عليه‏السلام با قاطعيّت اين نظر را ردّ كرد و فرمود: معناى اين كار ـ سكوت ـ آن است كه در اين مدت محدود، معاويه را صالح و شايسته مى‏دانم؛ در حالى كه چنين نيست و من هرگز او را صالح نمى‏دانم و نمى‏توانم دروغ بگويم.(8)
استفاده از روش نامشروع به هيچ قيمتى درست نيست و به بيان اميرالمؤمنين على عليه‏السلام : «... واللّهِ لو اعطيت الأقاليم السبعة بما تحت افلاكها على أن اعصى اللّه فى نملةٍ اسلبها جلب شعيرةٍ ما فعلته...»(9)؛ به خدا قسم! اگر اقليم‏هاى هفت گانه با هر آنچه در زير آسمانهايش دارد، به من داده شود تا خدا را معصيت كنم و پوست جوى را از مورچه‏اى بگيرم؛ هرگز نمى‏پذيرم و چنين كارى را نمى‏كنم...
محدّث عاليقدر، مرحوم حاج ميرزا حسين نورى ـ رضوان اللّه عليه ـ به خوبى توضيح داده است كه قول به «جواز استفاده از دروغ در مقام عزادارى» خلاف ضرورت دين و مذهب است و اگر چنين امرى درست باشد، سبب آن مى‏گردد كه بسيارى از محرّمات الهى تبديل به مباح و بلكه مستحبّ شود! در حالى كه حرمت افعالى چون غيبت و... ابدى است و تا قيامت باقى است. و از سويى ديگر طاعت و عبادت الهى را هرگز نمى‏توان با چيزى كه سبب غضب و سخط خداست، به دست آورد و استحباب در جايى مى‏آيد كه اصل عمل جايز و مباح باشد. و بنابر آنچه گذشت، براى سوگوارى و عزادارى بر شهادت حضرت سيدالشهداء عليه‏السلام نيز نمى‏توان از روش نامشروع مثل دروغ و... استفاده كرد.(10) در حماسه حسينى؛ گريه و گرياندنى ارزش دارد و سبب قرب الهى است كه از راه درست و شرعى و مباح صورت پذيرد و هرگز با گناه نمى‏توان به خداى تعالى تقرّب جست و بامعصيت نمى‏توان به فضيلتى دست يافت.
ولي در عين حال توجيه شدن وسيله به خاطر هدف و يا نشدن آن قضيه‏اى كلى نيست كه بتوان حكم قاطعى براى همه موارد آن نفيا و اثباتا ارائه نمود، بلى مى‏توان گفت از ديدگاه اسلام در اغلب موارد وسيله نيز بايد مشروع باشد چرا كه تفكيك هدف و وسيله از يكديگر دشوار است، در عالم ابتلا و امتحان انتخاب وسيله‏ها هم خود نوعى هدف به شمار مى‏روند و نمى‏توان مثلا براى انفاق كردن دزدى كرد و يا براى اصلاح وضعيت معيشتى به هر وسيله‏اى روى آورد.
دليل اين مسأله هم روشن است، زيرا روح و حقيقت شريعت به گونه اي است كه در صورت توجيه‏پذير شدن آن به وسيله و هدف چيزى از آن باقى نخواهد ماند, ولى نبايد پنداشت اين قاعده كلى و سارى و جارى در همه موارد است. البته قانون کلي و اولي همان است, ولي ما در استنباط فقهي قانوني داريم که مي گويد: ما من عام الا و قد خص. يعني هيچ قانون عامي نيست مگر اينکه تخصصي خورده است. جواز غصب به خاطر نجات جان مومن از اين موارد است. قانون اهم و مهم نيز از اصولى است كه در برخى موارد به ميدان مى‏آيد. مثلاً دروغ مصلحتى در برخى موارد (مانند حفظ جان يا آبروي مؤمن) مجاز شمرده شده است, در اينجا چون مسأله مهم‏ترى در كار است كه عقل و شرع بر اهم بودن آن گواهى مى‏دهند دروغ مجاز شمرده شده است. البته تشخيص اهم و مهم كارى ساده نيست بلكه نيازمند آگاهى و وفوف بر معيارها و موازين و روح شريعت است و در حقيقت مسأله‏اى اجتهادى است كه بايد منطق ويژه اجتهاد در آن منظور گردد.
پاسخ به سؤالى كه در آغاز مطرح شد و جمع بندى و نتيجه‏گيرى از فرمايشات و سيره حضرت اميرالمؤمنين عليه‏السلام چنين مى‏شود كه: هدف، وسيله را توجيه نمى‏كند و بايد براى رسيدن به اهداف، از ابزار و روش‏هاى مباح و مشروع و مجاز استفاده كرد و طاعت و قرب و رضاى الهى را هرگز نمى‏توان با معصيت و گناه تحصيل نمود, مگر در برخي موارد که به دليل اهميت و اولويت توسط خود شارع استثنا و مشروع شمرده شده است و عمل بدان موجب اطاعت و قرب الهي است.
پى‏نوشتها:
1 ـ خداوندان انديشه سياسى؛ مايكل ب. فاستر، ترجمه دكترجواد شيخ الاسلامى؛ شركت انتشارات علمى و فرهنگى، ويراسته دوم، چاپ اول، تهران، 1373 ش، ج 1، ص 527ـ531.
2 ـ بنابرنقل استاد شهيد مرتضى مطهرى در سيرى در سيره نبوى، انتشارات صدرا، چاپ دوم، 1366 ش، ص 92.
3 ـ الفتوح لابن اعثم الكوفى، ج 4، ص 163 و صلح امام حسن(ع)، شيخ راضى آل ياسين، ترجمه حضرت آيت اللّه سيدعلى خامنه‏اى؛ انتشارات آسيا، چاپ اول، 1348 ش، ص 407.
4 ـ نهج البلاغه صبحى صالح و دشتى، خطبه 200 و فيض الاسلام، خطبه 191.
5 ـ همان، خطبه 16.
6 ـ همان، خطبه 126.
7 ـ حيات فكرى وسياسى امامان شيعه، رسول جعفريان، انتشارات انصاريان، چاپ اول، 1376 ش، ص 59.
8 ـ مروج الذهب، ج 2، ص 354ـ356 و نيز سيرى در سيره نبوى، ص 132.
9 ـ نهج البلاغه، خطبه 224.
10 ـ لؤلؤ و مرجان، ص 183ـ187 و نيز ر.ك: حماسه حسينى، شهيد مطهرى، ج 1، ص 19ـ52.
منبع:ماهنامه كوثر، شماره 48 نوشته محمد خردمند با اصلاح و اضافات محققين نهاد رهبري در دانشگاه ها.
در اسلام هيچ گاه به ارتکاب کار حرام جهت رسدن به هدف مهم تر اجازه داده نشده است اما اسلام چون دين زندگي است در صورتي که انسان دچار اضطرار و يا مواجه با دو مشکل بشود که يکي حرام و ديگري واجب است در اينجا مکانيزم حل مشکل اسلام اولويت بندي و طبقه بندي به کارها از نظر اهميت است. مثلا حفظ جان مسلمان يا نفس محترمه واجب است و براي آن بسيار اهميت قائل است در صورتي که اين مسئوليت جزاز طريق تصرف در مال غير بدون اذن مالک ممکن نباشد، شرع دستور داده است که بايد اهم را انجام و مهم را ترک کنيم و اين قانون اسلام کاملا منطقي و عقلاني است. بر اساس اين قاعده زشتي و نادرستي تصرف در مال غير از بين نمي رود ولي به دليل اهميت حفظ نفس محترمه لازم است . چيزي با اهميت کمتري را ترک کنيم و آن چه را که اهميت زيادتري دارد انجام بدهيم. اين کار در عين اين که مورد تأييد عقل است اخلاقي و عين مسئوليت شناسي هم مي باشد.
در خصوص مثال غرق شدن دو نفر که يکي عالم و ديگري مؤمن اما غير عالم يا غير متقي است نيز قانون اهم و مهم حاکم است زيرا نجات دهنده فقط يک نفر را مي تواند نجات بدهد وظيفه او اين است که همان يک نفر را انسان دانا و پرهيزگار انتخاب کند. ولي در مثال ديگر حکم فقهي چيزي ديگر است اگر انسان مسلمان در کشتي قرار دارد وي يک نفر مسلمان متدين، عالم و دانا در حال غرق شدن باشد نجات او در صورتي ممکن است که انسان مسلمان ديگر را به هلاکت بياندازيم. در آنجا حق نداريم آدم معمولي مسلمان را بخاطر نجات انسان قوي و متدين و دانا وعالم به هلاکت افکنيم زيرا از نظر ارزش حقوقي ميان يک انسان عامي با يک انسان برجسته متخصص و صاحب نظر تفاوتي نيست حتي اگر او علامه دهر و فقيه بي نظير باشد هر دو به يک اندازه کشتن شان حرام است. در اين جا مسئله قتل نفس در ميان است که به هيچ وجه نبايد آدم عاصي براي نجات انسان عالم به قتل برسد.
در خصوص نجات دو نفر لاغر و به جاي آن غرق کردن يک نفر چاق نيز بايد بگوييم که هرگز در شرع اجازه داده نشده است که آدم لاغر بهتر از چاق است پس بايد چاق را غرق کرد و لاغر را نجات داد.
بحث روي اين است که اگر ما ميان نجات دو نفر مخير باشيم وظيفه ما نجات کدام يک است شرع مي گويد اگر توان نجات يک نفر را از ميان چند نفر داري سعي کن کسي را براي نجات انتخاب کني که اهميت بيشتر دارد نه اين که براي نجات انسان مهم و مفيد، انسان ديگر را ولو مهم نباشد حتي مريض و سرباري باشد قرباني کني.
درخصوص مثال پزشکي نيز قضيه فرق دارد زيرا حق نداريم براي سلامتي و بهبودي ديگران يک نفر ديگر را قرباني کنيم کشتن انسان بي گناه به خاطر سلامت يافتن چند نفر جنايت است و موجب قصاص.
كساني كه معتقدند؛ هدف وسيله را توجيه مي كند، صرف نظر از اين كه اهداف مادي و دنيوي خود را دنبال مي كنند، اين را به صورت يك قاعده كلي تلقي مي كنند و معتقدند كه براي تحقق اهداف فردي يا گروهي و يا سياسي، مي توان هر نوع كار ضد اخلاقي را مرتكب شد؛ اما در اسلام چنين قاعده كلي اي نداريم. در اسلام هيچ فعلي و هيچ حركت يا سكوني نيست كه بر اساس مصلحت و مفسده واقعي موجود در آن، حكمي نداشته باشد.
اولين شرط رساندن يك پيام الهي اين است كه از هرگونه وسيله‎اي نمي‎توان استفاده كرد؛ يعني براي اينكه پيام الهي رسانده بشود و براي اينكه هدف مقدس است، نبايد انسان اين جور خيال كند كه از هر وسيله كه شد براي رسيدن به اين هدف بايد استفاده كنيم، مي‎خواهد اين وسيله مشروع باشد و يا نامشروع. مي‎گويند: «اَلْغاياتُ تُبَرِرُ الْمَبادي» يعني نتيجه‎ها مقدمات را تجويز مي‎كنند؛ همين‎قدر كه هدف، هدف درستي بود، ديگر به مقدمه نگاه نكن. چنين اصلي مطرود است. ما اگر بخواهيم براي يك هدف مقدس قدم برداريم، از يك وسيلة مقدس و حداقل از يك وسيلة مشروع مي‎توانيم استفاده كنيم. اگر وسيله نامشروع بود، نبايد به طرف آن برويم.
البته، گاهي بين مصلحت يك حكم با مصلحت حكمي ديگر، تزاحم به وجود مي آيد كه انجام دادن يكي مستلزم باز ماندن از انجام ديگري است و يا ترك يكي از آن دو، مقدمه انجام ديگري خواهد بود. در اين صورت، اگر يكي از آن دو، مهم تر از ديگري باشد و تزاحم بين اهم و مهم باشد، نبايد اهم را فداي مهم كنيم، بلكه به حكم عقل و شرع بايد مهم فداي اهم شود؛ زيرا حكم اهم، مصالح بيشتري در بر دارد و تقديم اهم بر مهم، يك حكم بديهي عقلي است؛ مثلاً كسي در خطر غرق شدن در دريا است و تنها قايقي كه در دسترس است، مال كسي است كه اجازه استفاده از آن را نمي دهد؛ در اين جا ما حق نداريم براي احترام به مالكيت، بگذاريم او غرق شود و در قايق تصرف نكنيم؛ زيرا حفظ جان مسلمان مهم تر از احترام به مالكيت ديگران است. در اين صورت، تصرف غاصبانه قايق جايز خواهد بود و ارزش اخلاقي منفي ندارد؛ زيرا مقدمه منحصر به فرد براي تأمين يك مصلحت مهم تر، كه حفظ جان مسلمان است، خواهد بود.
اين در صورتي است كه يا به حكم قطعي عقل و يا به وسيله نص و حكم شرع، پي به اهميت بيش تر يكي از دو حكم برده باشيم؛ اما اگر در اين كه كدام يك از اين دو مصلحت، اهميت بيش تري دارد، شك داشته باشيم يا راه ديگري براي تحقق هدف مهم تر وجود داشته باشد، در اين صورت نمي توانيم بگوييم كه هدف، وسيله را توجيه مي كند و به بهانه آن، مرتكب يك عمل غير اخلاقي شويم.
بنا بر اين، دو تفاوت عمده هست بين قاعده «اهم و مهم» كه بر مبناي آن، مهم را فداي اهم مي كنيم و آن چه به عنوان »هدف، وسيله را توجيه مي كند« از آن ياد مي شود:
نخست، اين كه دايره قاعده اهم و مهم، بسيار محدودتر است و حكم به توجيه هر وسيله، براي رسيدن به هر هدفي نمي كند كه از كليت »هدف، وسيله را توجيه مي كند« بر مي آيد. دوم آن كه اهدافي كه ما در اين جا در نظر داريم، منحصر در اهداف مادي نيستند و نوعاً اهدافي الهي و معنوي هستند.
بنابراين توجيه شدن وسيله به خاطر هدف و يا نشدن آن قضيه‏اى كلى نيست كه بتوان حكم قاطعى براى همه موارد آن نفيا و اثباتا ارائه نمود، بلى مى‏توان گفت از ديدگاه اسلام در اغلب موارد وسيله نيز بايد مشروع باشد چرا كه تفكيك هدف و وسيله از يكديگر دشوار است، در عالم ابتلا و امتحان انتخاب وسيله‏ها هم خود نوعى هدف به شمار مى‏روند در هرصورت نمى‏توان براى انفاق كردن دزدى كرد و يا براى اصلاح وضعيت معيشتى به هر وسيله‏اى روى آورد.
دليل اين مسأله هم روشن است، زيرا روح و حقيقت شريعت به گونه اي است كه در صورت توجيه‏پذير شدن آن به وسيله و هدف چيزى از آن باقى نخواهد ماند ولى نبايد پنداشت اين قاعده كلى و سارى و جارى در همه موارد است. قانون اهم و مهم نيز از اصولى است كه در برخى موارد به ميدان مى‏آيد. مثلاً دروغ مصلحتى در برخى موارد (مانند حفظ جان يا آبروي مؤمن) مجاز شمرده شده است، در اينجا چون مسأله مهم‏ترى در كار است كه عقل و شرع بر اهم بودن آن گواهى مى‏دهند دروغ مجاز شمرده شده است. البته تشخيص اهم و مهم كارى ساده نيست بلكه نيازمند آگاهى و وقوف بر معيارها و موازين و روح شريعت است و در حقيقت مسأله‏اى اجتهادى است كه بايد منطق ويژه اجتهاد در آن منظور گردد. خلاصه اين که: براي هدف مقدس بايد از وسيله مقدس استفاده کرد. هيچ گاه هدف مقدس و متعالي, توجيه گر وسيله نامقدس و نا مشروع نيست. البته مساله «اهم و مهم» را نيز بايد در نظر گرفت.
براي آشنايي بيشتر با اين بحث مي توانيد به کتاب «سيري در سيره نبوي» از استاد شهيد مرتضي مطهري, جلسه چهارم, ص 117, مراجعه فرمائيد.

پرسمان دانشجویی