ضرورت حجت در زمین | کتابخانه مجازی الفبا

در دانشگاه در گفتگويي با يكي از دوستانم كه يك فرد سني است و ابهاماتي در مذهب ما (شيعه) دارد، سؤالاتي مطرح شد كه به درستي نتوانستم پاسخش را بگويم. او گفت كه «در احاديث و روايات شما آمده است كه: زمين خدا هيچ وقت و در هيچ زمان و مكاني بدون حجت خدا نمي شود. چرا زمين خدا بدون حجت خدا نمي شود؟»

اهميت و نقش اساسى «رهبر» و «راهنما»، در ادامه حيات و پيشرفت جامعه، غير قابل انكار است. انسان‏ها در تمامى دوران‏ها، نيازى اساسى به هدايت الهى دارند و خداوند نيز با انتخاب افرادى شايسته، اين نياز اساسى بشر را تأمين كرده است. بعد از پايان يافتن دوران نبوّت نيز، خداوند با انتخاب و تعيين افرادى شايسته و معصوم براى مقام امامت و رهبرى، به رفع اين نياز اساسى انسان‏ها و جامعه بشرى اقدام نموده است. اين انتخاب الهى امرى ضرورى و لازم بوده و ترك آن، خلاف حكمت است ... .
اما آنجا كه نبوّت به پايان رسيده و رسالت پيامبران خاتمه مى‏يابد، از ديدگاه مكتب تشيع، رهبرى و هدايت معصوم، همچنان انسان‏ها را در پناه خود مى‏گيرد. اين بار نه با حضور كه با ختم نبوّت، پيامبرى مبعوث نخواهد شد ؛ بلكه با حضور امام معصوم(1).
شيعه براى تضمين ادامه و استمرار دقيق و درست راه انبيا، رهبرى معصوم را دوران ختم نبوّت از ضروريات مى‏داند. به انكار همين اصل است كه هرگز حاكميت هيچ غاصب و ظالمى را به رسميّت نشناخته، مبارزه با آنان را از اهمّ وظايف و فرايض خود شمرده است... بر اين اساس بعثت پيامبران و نزول وحى، بدين منظور بوده كه انسان را از اسارت و ستم جبّاران، فراعنه، امپراتوران خونريز، پادشاهان ستمگر و... رها ساخته، با در هم ريختن بناى فرمان روايى كسراها و قيصرها، از تسخير و استثمار انسان، به وسيله انسان جلوگيرى كند.
ضرورت وجود حجت، پس از پيامبر(ص) و امتداد آن تا عصر حاضر و آينده از چند راه ثابت مى‏شود :


1. ابدى بودن دين اسلام‏
دين مبين اسلام، خاتم اديان بوده و تا بشر وجود دارد، اين دين نيز وجود دارد : «وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً»(2) ؛ «اسلام را براى شما [به عنوان‏] آيينى برگزيدم» و «حلال محمدِ حلالُ الى يوم القيامة و حرامُهُ حرامُ الى يوم القيامة»(3) و اين دين در بقا (ابدى بودن) و جريان خود به نگهبان و گرداننده نيازمند است و پيوسته افراد شايسته‏اى (دانا و معصوم) مى‏خواهد كه معارف و قوانين الهى را به مردم برسانند (البته به طور كامل و صحيح). پس بقاى اسلام به وجود امام معصوم در تمامى نسل‏ها و عصرها، بستگى دارد و تأمين اين نياز بر خداى بشر ممكن است ؛ لذا اين نياز بايد تأمين شده باشد. اگر در اين دوران، امام زنده و ناظر بر اعمال امّت در كار نباشد، نظام احسن بودن هستى و همين طور كمال مطلق بودن بدون ذات احديت و برهان لزوم دستگيرى انسان‏ها و هدايت بشر - كه در پيامبران مطرح است - خدشه‏دار مى‏شود. پس از زمان رحلت پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله - كه خاتم الانبياء است - تا قيامت آخرين دين، اسلام است و تا زمانى كه دنيا برپا است، تكليف وجود دارد و مكلّفان بايد طبق حجّت‏هايى كه خداى متعال بر آنان قرار داده است، دستورات او را اطاعت كنند. از طرفى مكلّفان بايد احكام خود را از امام و پيشوايى بگيرند كه معصوم باشد و زمين هيچ وقت خالى از اين حجّت معصوم نيست. پس آفرينش انسانِ مكلّف، بدون وجود انسان كامل معنا ندارد ؛ چه اينكه امام على‏عليه السلام مى‏فرمايد : «زمين هيچ گاه از حجّت خالى نيست حجّت خدا يا ظاهر است و آشكارا و يا غائب است و پنهان...(4)». از اين رو همواره بايد انسان كامل، در زمين وجود داشته باشد و از آنجا كه شرايط جهان به جايى مى‏رسيد كه حاكمان و مردمان، حضور امام معصوم در جامعه را برشناختند ؛ تنها راه وجود انسان كامل در زمين و كشته شدن وى، غيبت او بود و با آماده شدن شرايط و انسان‏هاى منتظر، امام غايب ظهور خواهد كرد تا مردم را به كمال برساند.

2. فطرى بودن مكتب و نياز دائمى فطرت بشرى به هدايت و رهبرى :
دين مبين اسلام، يك دين فطرى است. در آيين فطرى براى پاسخ به نيازهاى انسان، بهترين راه‏ها پيش بينى شده است. لذا ممكن نيست كه براى نياز فطرى «لزوم زمامدار و سرپرست» - كه مسئله‏اى بسيار مهم در سرنوشت انسان‏ها مى‏باشد و در فطرت آنها ريشه دارد - طرحى ارائه نشده باشد و اين نياز مسكوت مانده باشد.

3. اهميت دادن اسلام به همه مسائل زندگى (چه كلى و چه جزئى) :
خدايى كه در آفرينش آدمى، از جزئى‏ترين مسائل هم دريغ نكرده و همه نيازهاى زندگى را تأمين نموده است تا آنجا كه مثلاً بر بالاى چشم ابروهايى رويانده كه عرق شور و تلخ پيشانى، چشم‏هاى آدمى را نيازارد و... آيا چنين خدايى ممكن است جامعه انسان‏ها را پس از آخرين پيامبر خويش، بى‏راهبر بگذارد؟
آيينى كه رهنمودهاى خود را درباره جزئى‏ترين مسئله بيان كرده و از آداب و مستحبّات خفتن و برخورد با اشخاص، نشستن بر سفره غذا، راه رفتن و... سخن گفته است ؛ آيا تصوّر مى‏رود كه از موضوع جانشينى و خلافت بعد از آخرين پيامبرش سرباز زده و مردم را حيران گذاشته باشد؟

4. واسطه فيض :
بايد در ميان بشر همواره فرد كاملى موجود باشد كه تمام كمالات انسانى ممكن در او به فعليت رسيده و در ضمن با عالم ربوبى ارتباط داشته باشد (تا ارتباط بين عالم غيب و نوع انسان مخفوظ بماند) كه اگر چنين برگزيده‏اى در ميان بشر نباشد ؛ حركت تكاملى افراد بى غايت و بدون هدف خواهد بود.
بر اساس آيات قرآنى (آيات 30 و 213 سوره بقره)، پروردگار در نظام خلقت و نيز نظام قانون گذارى و ديانت، ائمه و حجت‏هاى خودش را خليفه روى زمين قرار داد و آنان را مجراى بهره‏ورى‏ها و فيض عام و خاص براى مردم ساخت و تمام اسماى الهى را به ايشان آموخت «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها»(5) تا اينكه به اذن او، همچون خودش در همه چيز تصرّف و دخالت كنند و با جانشينى خويش و عهده‏دارى امور زمين و مردم شدند و چنين است كه اگر حجّت و خليفه خدا در زمين نباشد، خاك هستى مردم را در خود خواهد كشيد. بايد دانست كه خداوند متعال، با اسما و صفات عاليه‏اش، همه چيز و همه پديده‏ها را آفريده و خود عهده‏دار تمام امور آنها است. هستى همه آنها وابسته به او است و هرگونه اراده كند، در آنها دخل و تصرّف مى‏كند... اما بناى ذات مقدّسش بر اين است كه امور خلقت مادى را، فقط از طريق اسباب مادى - و بدون دخالت مستقيم و يا بى واسطه - اداره كند و از جمله اسباب براى اصلاح امور ظاهرى و باطنى مردم، پيامبران و جانشينان آنان - به خصوص امامان معصوم - هستند. امام صادق‏عليه السلام مى‏فرمايد : «خداوند ناپسندى و ناخوش مى‏دارد كه امور عالم را جز با اسباب و وسايط اداره كند ؛ از اين رو براى هر چيزى سببى قرار داده است و براى هر سبب گسترده و ميدان قدرت و نفوذى قرار داده و براى هر نشانه‏اى، پشتگاه و راه ورودى گويا - و خواننده به حق - مقرر فرموده است. هر كه او را بشناسد - و به رسميت بپذيرد - خدا را شناخته و هر كه او را انكار كند، خدا را انكار كرده است. آن بارگاه و راه ورود، رسول الله و ما هستيم(6)».
پس اگر امامان معصوم - و در عصر حاضر امام زمان(عج) - عناصرى خاكى نبودند و امور عالم خلقت - از جمله زمين و ساكنان آن - را بر عهده نمى‏گرفتند ؛ امور زمين و مردمش از هم مى‏پاشيد. بنابراين بايد واسطه بين آفريننده و پديده‏هاى مادى، كسى باشد كه داراى خلقت مادى و جسمانى و علاوه بر آن داراى درجه‏اى از شرافت معنوى باشد كه شايستگى ارتباط بين آفريننده و آفريدگان را احراز كند و چنين افرادى جز خلفاى ذات مقدس پروردگار (پيامبران و جانشينان آنان) كسى نمى‏تواند باشد.

5. اتمام حجّت :
اگر رهبرى معصوم در هر دورانى و در ميان و نسل از نسل‏هاى بشر نباشد ؛ چه بسا مردم گمراه، گمراهى و فساد خود را معلول نبودن اين رهبر بدانند. از اين رو براى هميشه، خداوند بايد امامى يا امامانى معصوم در جامعه معيّن كرده باشد تا حجّت را بر مردم اتمام كند و بهانه‏اى براى منحرفان باقى نماند «فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ»(7). در روايتى از امام باقرعليه السلام فرموده است : «اِنّ الحجّة لا تقومُ للّه عزّوجل عل خلقهِ الّا بالامام حتّى يعرفونه(8)» ؛ «حجّت خدا بر خلقش تمام نشود، مگر به وجود امامى زنده كه مردم او را بشناسند».

6. قانون هدايت عمومى‏
اين قانون، اقتضا مى‏كند بعد از پيامبر، امام و رهبرى معصوم باشد كه كارهاى پيامبر را ادامه دهد ؛ با اين تفاوت كه ديگر به امام وحى نمى‏شود. در هستى يك سلسله قوانين غيرقابل قابل تغيير وجود دارد (مانند قانون هدايت عمومى) كه بر اساس آن، خداوند همه موجودات را به سمت كمال وجوديشان، راهنمايى و هدايت مى‏كند... در بين موجودات انسان، علاوه بر هدايت تكوينى، نيازمند هدايت تشريعى است و اين هدايت، به وسيله پيامبر اكرم ابلاغ شده است و از آنجا كه لازم است، هدايت مستمر باشد و نسبت به نسل‏هاى بعدى نيز ادامه يابد، بايد بعد از پيامبر اكرم، افرادى مسئوليت هدايت مردم و توضيح و تبيين شريعت و مسائل دينى را بر عهده بگيرند. چنين اشخاصى، جز امامان معصوم نخواهند بود و اگر آنان وجود نداشته باشند، به هدايت تشريعى، خلل وارد شده و اين باعث نقض در قانون هدايت عمومى است (در حالى كه قانون هدايت قابل نقض نيست). به اين جهت در هر عصر، وجود امام زنده جهت هدايت مردم، ضرورى و لازم مى‏باشد. حضرت على‏عليه السلام در خطبه‏اى، به اين مهم چنين اشاره فرموده است : پروردگارا! تو خود گواهى كه اهل زمين را از داشتن حجّتى از ناحيه تو - كه آنان را به دين هدايت كند و علم الهى را به ايشان بياموزد و حجّت از تماميت نيفتد و پيروان اوليايت بعد از اينكه به وسيله پيامبران، هدايتشان كردى، گمراه نشوند - گريزى نيست. اين حجّت تو يا در ميان مردم، ظاهر و براى آنان آشنا است - اما از او اطاعت نمى‏كنند - و يا از ديد مردم پنهان و منتظر زمان ظهور است. زمانى كه مردم در صلح و آرامش هستند، اگر وجود حجّت از نظر آنان غايب باشد، دانش و منش او به دل‏هاى مؤمنان مى‏رسد و ايشان به آن عمل مى‏كنند(9)».

7. تفسير و تبيين قرآن‏
قرآن به تنهايى - بدون تفسير - كافى نيست ؛ چون مسائل كلّى آن، نيازمند تفسير و تحليل است. و وحى فقط با وحى تفسير مى‏شود. تفسير وحى، به «علم و عصمت» نيازمند است و انسان با بينش مجدد خويش، قادر به تفسير كلام الهى نخواهد بود. پس وجود يك امام آگاه و معصوم در ميان هر نسلى ضرورى و قطعى است. امام معصوم، مفسّر، مجرى (اجرا و عملى كننده دستورات قرآن) و حافظ (نگهدارنده از تحريف و سوء استفاده به نام مكتب و دين) قرآن الهى است. از اين رو در احاديث، امامان معصوم به عنوان همتاى قرآن ياد شده‏اند و امّت به واسطه پيروى از قرآن و امامان (هر دو باهم)، از گمراهى نجات مى‏يابند(10).
اين مسئله به روشنى در «حديث ثقلين» بيان شده است : «انّى قد تركتُ فيكم الثقلين، ما اَن تَمَسَّكتُم بِهما كُن تضلّوا بعدى... كتابُ الله حبلُ مهدودُ من السماء الى الارض و عترتى اهل بيتى. الأ وانّهما لَن يقترقا حىّ يروا علىّ الحوض(11)» ؛ «من در ميان شما دو شى‏ء گران‏بها گذاشته‏ام كه تا وقتى به آنها چنگ زنيد، هرگز پس از من گمراه نشويد... [يكى‏] كتاب خدا كه ريسمانى است از آسمان به زمين كشيده و متصل و [دوّمى‏] عترت و خاندان من... بدانيد كه اين دو هرگز از هم جدا نشوند تا بر لب حوض نزد من آيند». از اين حديث، استفاده مى‏شود كه قرآن و اهل بيت، هميشه همراه يكديگر بوده و جدايى ناپذيراند. از اين رو بايد هميشه امام زنده‏اى در هر زمان، در كنار قرآن وجود داشته باشد تا مضمون حديث تحقّق يابد. همچنين پاسدارى و صيانت از قرآن آيين خدا مى‏طلبد كه هميشه امام زنده‏اى وجود داشته باشد.

براهين و استدلال‏هاى ياد شده، در مورد امام مهدى(عج) نيز صادق است و ضرورت «وجود» و «امامت» او را اثبات مى‏كند. اين دلايل اقتضا مى‏كند كه بايد امام زنده‏اى در اين زمان وجود داشته باشد تا مسئله فيض رسانى، هدايت‏بخشى و... پابرجا باشد. علاوه بر دلايل ياد شده، در روايات «ضرورت امامت حضرت مهدى» عليه السلام بيان شده است ؛ از جمله :
1. از اميرمؤمنان‏عليه السلام نقل شده است : «زمين هيچ‏گاه، از حجتى كه به اقامه امر خدا قيام كند، خالى نيست : يا آشكار است و مردم او را مى‏شناسند و يا در شدّت و سختى و مخفى از ديدگان مردم،....... اداره اهل زمين است ؛ تا حجت‏هاى الهى و آيات پرودگار در مسير حق دوام يابد و نتيجه زحمات آنان، به هدر نرود (لئلّا تبطل حجج الله و بيّنانه)(12)».
2. از امام حسن عسكرى‏عليه السلام درباره اين كيفيت يا صحّت اين خبر سؤال شد كه : «زمين هيچ‏گاه از حجّت خدا بر خلقش خالى نيست ؛ هر كس بميرد و امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهليت مرده است». سپس امام فرمود : اين مطلب حق است ؛ همان طور كه وجود آتش [و جهنّم‏] حقّ است. پس از آن حضرت سؤال شد : «اى فرزند رسول خدا! حجّت و امام بعد از شما كيست؟ فرمود : فرزندم محمد ؛ او امام و حجّت بعد از من است. هر كه بميرد و او را نشناسد، به مرگ جاهلى مرده است...(13)».
3. امام صادق‏عليه السلام از حضرت على نقل مى‏كند : «بدانيد كه زمين از حجّت خداى عزّوجل خالى نيست ؛ اما به واسطه ستمگرى‏ها و جهالت‏هاى مردم، خداوند ديدگانشان را از مشاهده او فرو بسته است و اگر زمين لحظه‏اى از حجّت خدا خالى باشد، نظامش در هم ريخته و اهلش را در خود فرو خواهد برد. امّا حجّت خدا، مردم را مى‏شناسد ؛ ولى مردم او را نمى‏شناسند ؛ همان گونه كه حضرت يوسف، مردم (برادرانش) را شناخت و آنها او را نشناختند(14)». بر اساس اين روايت و ساير احاديث روشن مى‏شود كه :
1. وجود حجّت خدا در تمامى زمان‏ها، ضرورت دارد و در اين عصر، حجّت او، حضرت مهدى‏عليه السلام است.
2. اگر امام مهدى‏عليه السلام نباشد، مؤمنان از راه راست و حقيقت گمراه و منحرف مى‏شوند و از رسيدن به كمال باز مى‏مانند.
3. اگر امام مهدى‏عليه السلام نباشد، زمين اهلش را فرو مى‏برد و آسمان بركات خود را نازل نمى‏كند.
حال ممكن است كسى بهانه بياورد و چنين رواياتى را نپذيرد و وجود امام مهدى‏عليه السلام را انكار كند! در اينجا مى‏توان به دلايل عقلى استدلال كرد و از طريق برهان‏هاى مختلف (چون برهان لطف، برهان فطرت، برهان علّت غايى، برهان واسطه فيض و برهان عنايت) وجود امام مهدى‏عليه السلام را اثبات نمود. در اينجا به بيان مهم‏ترين اين برهان‏ها (برهان لطف) مى‏پردازيم.

برهان لطف‏
دانشمندان و متكلّمان شيعه، نبوّت و امامت را از طريق قاعده لطف ثابت و حتّى واجب مى‏دانند. بر اساس اين قاعده عقلى، بر خداوند واجب است كه از راه لطف و رحمت بر بندگان خود پيامبران و امامانى را در ميان بندگان گسيل دارد تا راه و رسم صلاح و سعادت در معاد و معاش را به آنان بياموزند و آنان را به مصالح و مفاسد اعمال زشت و زيباى خود، آگاه و هوشيار سازند. خواجه نصير الدين طوسى مى‏نويسد : «امام لطف است و بنابراين نصب او، بر خداوند به منظور تحصيل غرض واجب است». خواجه در وجوب لطف مى‏گويد : «لطف واجب است ؛ چون غرض [تكليف‏] به وسيله آن حاصل مى‏شود(15)». بر اساس اين استدلال، شكل منطقى قاعده لطف چنين مى‏شود : نصب امام لطف است ؛ لطف بر خداوند واجب است ؛ پس نصب امام بر خداوند واجب است.
از نظر علّامه حلّى، لطف چيزى است كه مكلّفان به تكليف الهى را به طاعت نزديك مى‏كند و از گناهان دور مى‏سازد و در اين نزديك سازى به طاعت و دور نگه‏دارى از معصيت، به هيچ وجه، نه تمكين در كار است و نه الجا و الزام(16).
به هر حال مفهوم قاعده لطف اين است كه مكلّفان، نمى‏توانند تمام تكاليف شرعى و عقلى خود را بدون امام درك كنند و انجام دهند. بنابراين هرگاه رهبرى عالم و عادل داشته باشند! بيشتر ممكن است كه به واجبات قيام و از چيزهاى قبيح اجتناب نمايند. به نظر شيعه، چنين استدلالى ضرورى عقل هر عاقلى است و نصب و تعيين و وجود چنين امامى منحصراً از جانب خداوند است(17). قاعده لطف اقتضا مى‏كند كه رئيسى، در ميان مردم باشد ؛ رئيسى كه نمى‏تواند نسبت به جامعه بى‏تفاوت باشد كه اگر همه جامعه به بيراهه رفتند، آنها را هدايت كند و مگذارد كه امت اجتماع بر باطل كنند ؛ زيرا اختلاف بشر هميشگى است. پس بايد يك ميزان حق و باطل باشد كه لااقل امت، بر باطل اتفاق نكنند! چنان كه امام صادق‏عليه السلام مى‏فرمايد : «همانا خداوند متعال جليل‏تر و عظيم‏تر از آن است كه زمين را بدون امام رها كند(18)». خواجه نصيرالدين طوسى نيز توضيح مى‏دهد كه : «در نزد خردمندان روشن است كه لطف الهى - پس از فرستادن پيامبرصلى الله عليه وآله - منحصر است در تعيين امام و وجود امام، به خودى خود لطف است از سوى خداوند و تصرّف او در امور، لطفى ديگر است و غيبت او (امام مهدى) مربوط به خود ما است(19)». بر اساس اين قاعده، وجود امام - گرچه از ديدگان مردم غايب است - داراى الطافى است كه به بعضى از آنها اشاره مى‏شود :
الف. حراست از دين خداوند ؛ بر اساس بعضى از بحث‏هاى علمى (در اصول فقه و...)، اگر فرض شود امت به حكمى كه خلاف حكيم واقعى است، اجتماع كنند و دليلى از كتاب يا سنّت بر حكم واقعى وجود نداشته باشد تا توسط آن شبهه از بين برود و واقعيت روشن گردد ؛ مقتضاى قاعده لطف نسبت به آن حكم، اين است كه بر خداوند متعال واجب باشد تا به وسيله امام عصرعليه السلام حكم حق را اظهار فرمايد (يا مباشراً و يا توسط اشخاصى كه مورد وثوق حضرت هستند). شريعف العلما مى‏گويد : قطعاً وجود امام در زمان غيبت لطف است كه از جمله الطاف او، حفظ شريعت و ردّ اتفاق كنندگان بر باطل و ارشاد آنها به سوى حقّ است.
ب. تربيت نفوس مستعدّ ؛ بر خلاف تصوّر عده‏اى كه گمان كرده‏اند، رابطه امام با مردم در زمان غيبت به طور كلّى قطع مى‏شود ؛ حق اين است كه در عصر غيبت، رابطه آن حضرت به طور كلّى قطع نشده ؛ بلكه بر اساس روايات، عده‏اى از نفوس قابل و مستعدّ، از نور وجود آن حضرت استفاده برده و [عده‏اى ديگر] به حقّ گرويده‏اند. هائرى كربن مى‏گويد : «به عقيده من، مذهب تشيّع تنها مذهبى است كه رابطه هدايت الهى، بين عالم انسانيت و خداوند را به طور مداوم حفظ كرده و ولايت را به طور زنده تا روز قيامت ثابت و مستمرّ نگه داشته است... ولايت - كه رابطه هدايت و تكميل است - بعد از رسول خدا بين انسان و خداوند قطع نيست».
ج. سبب بقاى مذهب ؛ اعتقاد به وجود امام و رهبر ولو از نظرها غايب باشد - اثر عميقى در جوامع دينى دارد ؛ زيرا با اعتقاد به وجود او، به دستوراتش عمل خواهد شد... جامعه شيعى با اعتقاد به وجود امام براى خود، هيچ‏گاه احساس غربت نكرده ؛ بلكه دائماً در انتظارى سازنده به سر مى‏برد كه اين خود در بقاى مذهب و مكتب، بسيار مؤثر است(20).

پرسمان دانشجویی