خودشناسی جهت طرح | کتابخانه مجازی الفبا

مسائلي پيرامون خودشناسی جهت طرح در ویژه نامه مي خواهم.

انسان گل سر سبد موجودات و اعجوبه خلقت است و عجايبى كه در انسان يافت مى‏شود، در هيچ جاى دنيا پيدا نمى‏شود و از اين جهت به انسان عالم كبير مى‏گويند. مطالعه و دقت در نيروها و قوايى كه خداوند متعال در وجود انسان به وديعت نهاده و ظرفيت عظيمى كه دراين موجود حقير قرار داده شده و قدرت عجيب انسان در تسلط بر طبيعت و جهان هستى و ريزه‏كارى‏هاى حيرت آورى كه در اعضا و اجزاى بدن او به كار رفته و قدرت تفكر و انديشه و نوآورى و تغيير، از راه‏هايى است كه انسان مى‏تواند خود و نيروها و توانايى‏هاى خود را بهتردريابد. اگر منظور از «خود» و «خويش»، آن حقيقت انسان و آن گوهر ارزشمندى وجود انسان باشد كه از آن به نفس و روح و قلب تعبير مى‏كنند براى شناخت بهتر آن بايد در حالات و آثار آن دقت نمود و مرز بين بدن و جسم را كه از عالم طبيعت و جسمانيان است با نفس كهموجودى مجرّد و بدون زمان و مكان و خارج از احكام جسم و جسمانيات است. مشخص كرد و اين باب با بركتى است كه معرفت خداوند متعال را به دنبال دارد كه: من عرف نفسه فقد عرفه نفسه. خداوند كريم در قرآن مجيد مى‏فرمايد: و فى الارض آيات للمؤمنين و فى انفسكم افلا تبصرون؛ در زمين و در جان‏ها و درون شما نشانه‏هايىبراى اهل يقين وجود دارد آيا دقت نمى‏كنيد؟»، (ذاريات / 21). بنابراين با تفكر و انديشه عميق در مورد ساختار وجودى انسان و هدفى كه انسان براى آن خلق شده و قواى ظاهرى و باطنى و توانايى‏هاى شگفتنى كه در اين موجود خارق العاده قرار داده شده و اين كه حقيقت انسان گوهرى ملكوتى و علوى است مى‏توان تا حدودى بهشناخت بهتر خويش نايل گرديد. اگر دريافتيم كه انسان موجودى ابدى است و در اين جسم خلاصه نمى‏شود و علم و ادراكات او از عالم مجردات و خارج از قوانين حاكم بر ماديات است و با مردن فانى نمى‏شود بلكه حقيقت او به عالمى ديگر انتقال مى‏يابد و از هستى و واقعيت او چيزى كاسته نمى‏گردد وهمين حقيقت، معرف شخصيت اوست و اگر فهميديم اعمال و عقايد انسان سعادت و شقاوت او را رقم مى‏زند و در قيامت با شخصيتى كه محصول افكار و اعمال اوست، محشور مى‏گردد و نيز با كمى دقت در عجايب خواب و رؤيا كه در عالم خواب بدن بى حركت در بستر افتاده ولىانسان در خواب مى‏خورد و مى‏آشامد و سخن مى‏گويد و حركت مى‏كند و شاد و يا غمگين مى‏شود و فكر كند اين آثار در خواب از كيست و با كدام بدن آن را انجام مى‏دهد تا حدى معرفت به خويش پيدا كرده است.
خودشناسي اسلام عنايت خاص دارد كه انسان خود را بشناسد و جا و موقع‏ خويشتن را در جهان آفرينش تشخيص دهد . اين همه تأكيد در قرآن در مورد انسان براي اين است كه انسان خويشتن را آنچنانكه هست بشناسد و مقام و موقع خود را در عالم وجود درك كند و هدف از اين شناختن و درك كردن اين‏ است كه خود را به مقام والايي كه شايسته‏ء آن است برساند قرآن كتاب انسان سازي است ، يك فلسفه‏ء نظري نيست كه علاقه‏اش تنها به بحث و نظر و چشم انداز باشد ، هر چشم اندازي را كه ارائه مي‏دهد براي‏ عمل و گام برداشتن است قرآن كوشاست كه انسان خود را كشف كند . اين خود ، خود شناسنامه‏اي نيست ، كه اسمت چيست ؟ اسم پدرت چيست و در چه سالي‏ متولد شده‏اي ؟ تابع چه كشوري هستي ؟ از كدام آب و خاكي و با چه كسي‏ زناشويي بر قرار كرده‏اي و چند فرزند داري ؟ آن خود همان چيزي است كه روح الهي ناميده مي‏شود و با شناختن آن خود ، است كه [ انسان ] احساس شرافت و كرامت و تعالي‏ مي‏كند و خويشتن را از تن دادن به پستيها برتر مي‏شمارد ، به قداست خويش‏ پي مي‏برد ، مقدسات اخلاقي و اجتماعي برايش معني و ارزش پيدا مي‏كند قرآن از برگزيدگي انسان سخن مي‏گويد ، چرا ؟ مي‏خواهد بگويد : تويك‏ موجود تصادفي نيستي كه جريانات كوروكر ، - مثلا اجتماع تصادفي اتمها - تو را به وجود آورده باشد ، تويك موجود انتخاب شده و برگزيده‏اي ، و به همين دليل رسالت و مسؤوليت داري . بدون‏ شك انسان در جهان خاكي قوي‏ترين و نيرومندترين موجودات است . اگر زمين و موجودات زميني را در حكم يك قريه فرض كنيم ، انسان كدخداي اين‏ قريه است . ولي بايد ببينيم كه آيا انسان يك كدخداي انتخاب شده و برگزيده است و يا يك كدخدايي كه به زور و قلدري خود را تحميل كرده است‏ ؟ فلسفه‏هاي مادي ، قدرت حاكمه‏ء انسان را صرفا ناشي از زور و قدرت انسان‏ مي‏دانند . و مدعي هستند كه انسان به علل تصادفي داراي زور و قدرت شده‏ است . بديهي است كه با اين فرض ، رسالت و مسؤوليت براي‏ انسان بي‏معني است . چه رسالتي و چه مسؤوليتي ؟ از طرف چه كسي و در مقابل چه كسي ؟ اما از نظر قرآن ، انسان يك كدخداي انتخاب شده زمين است و به حكم‏ شايستگي و صلاحيت ، نه صرفا زور و چنگال تنازع ، از طرف ذي صلاحيت‏ترين‏ مقام هستي ، يعني ذات خداوند ، برگزيده و انتخاب و به تعبير قرآن اصطفا شده است ، و به همين دليل مانند هر برگزيده ديگر رسالت و مسؤوليت دارد : رسالت از طرف خدا ، و مسؤوليت در پيشگاه او اعتقاد به اينكه انسان موجودي انتخاب شده است و هدفي از انتخاب در كار است ، نوعي آثار رواني و تربيتي در افراد به وجود مي‏آورد ، و اعتقاد به اينكه انسان نتيجه‏ء يك سلسله تصادفات بي هدف است ، نوعي ديگر آثار رواني و تربيتي در افراد به وجود مي‏آورد ، و اعتقاد به اينكه انسان نتيجه‏ يك سلسله تصادفات بي هدف است ، نوعي ديگر آثار رواني و تربيتي در انسان به وجود مي‏آورد خودشناسي به معني اين است كه انسان مقام واقعي خويش را در عالم وجود درك كند ، بداند خاكي محض نيست ، پرتوي از روح الهي‏ در او هست ، بداند كه در معرفت مي‏تواند بر فرشتگان پيشي بگيرد ، بداند كه او آزاد و مختار و مسؤول خويشتن و مسؤول افراد ديگر و مسؤول آباد كردن‏ جهان و بهتر كردن جهان است هو أنشأكم من الارض و استعمركم فيها ( او شما را از زمين بيافريد و عمران آن را از شما خواست ) (هود / 61 ) ، بداند كه او امانتدار الهي است ، بداند كه بر حسب تصادف ، برتري نيافته است تا استبداد بورزد و همه چيز را براي‏ شخص خود تصاحب كند و مسؤوليت و تكليفي براي خويشتن قائل نباشد
نقش مؤثر انسان در ساختن آينده‏ء خويش
موجودات جهان تقسيم مي‏شوند به جاندار و بيجان . موجودات بيجان هيچ‏ گونه نقشي در ساختن خويش ندارند . آب و آتش و سنگ و خاك بي‏جان‏اند و هيچ نقشي در تكوين و يا تكميل خويش ندارند ، بلكه صرفا تحت تأثير عوامل‏ خارجي تكوين مي‏يابند و تحت تأثير همان عوامل احيانا نوعي كمال كسب‏ مي‏كنند . از اين موجودات هيچ گونه تلاشي و فعاليتي در جهت ساختن يا پرداختن به خود مشاهده نمي‏شود . ولي [ از ] جانداران ، مانند گياه و حيوان و انسان ، يك سلسله تلاشها در جهت حفظ و صيانت خود از آفات و در جهت جذب مواد ديگر و در جهت توليد مثل مشاهده مي‏شود در گياهان يك سلسله قواي طبيعي وجود دارد كه در ساختن آينده‏ء آنها مؤثر است . در گياه قوه يا قوه‏هايي است كه مواد را از زمين يا هوا جذب‏ مي‏كند ، قوه يا قوه‏هايي است كه از درون به وسيله‏ء مواد جذب شده او را رشد مي‏دهد و قوه يا قوه‏هايي است كه امكان توليد مثل را فراهم مي‏كند در حيوان همه‏ء اين قوه‏هاي طبيعي بعلاوه‏ء يك سلسله قوه‏هاي شعوري از قبيل‏ حس باصره ، سامعه ، لامسه و غيره و از قبيل ميلها - كه قبلا از آنها ياد شد - وجود دارد . حيوان به وسيله‏ء اين قوه‏ها از طرفي خويشتن را از گزند آفات حفظ مي‏كند و از طرفي موجبات رشد فردي و بقاي نوع خود را فراهم‏ مي‏كند در انسان همه قواي طبيعي و قواي شعوري كه در گياه و حيوان هست وجود دارد بعلاوه‏ء يك سلسله ميلهاي اضافي - كه قبلا شرح داده شد - و بعلاوه‏ء نيروي خارق العاده‏ء عقل و اراده كه سرنوشت آينده‏ء او را با مقياس زيادي‏ به دست خودش مي‏دهد و خودش آينده‏ء خويش را انتخاب مي‏كند و مي‏سازد از آنچه گفته شد روشن گشت كه برخي موجودات هيچ گونه نقشي در ساختن‏ آينده خويش ندارند ( جمادات ) . برخي ديگر نقشي در ساختن آينده‏ء خويش‏ دارند اما اين نقش نه آگاهانه است و نه آزادانه بلكه طبيعت ، نيروهاي‏ دروني آنها را به طور غير مستشعر و نا آگاهانه براي صيانت و بقاي آنها و ساختن آنها در آينده استخدام كرده است ( نباتات ) . برخي ديگر نقش‏ بيشتري دارند . اين نقش آگاهانه است هر چند آزادانه نيست ، يعني با نوعي آگاهي از خود و محيط خود تحت تأثير جاذبه‏ء يك سلسله ميلهاي شعوري‏ ، در راه صيانت خود براي آينده مي‏كوشند ( حيوانات ) ولي انسان نقشي فعال‏تر و مؤثرتر و گسترده‏تر در ساختن آينده‏ء خويش دارد . نقش انسان ، هم آگاهانه است و هم آزادانه ، يعني انسان ، هم به خود و محيط خود آگاه است و هم آنكه با توجه به آينده ، به حكم نيروي عقل و اراده مي‏تواند آزادانه آينده‏ء خويش را به هر شكل كه خود بخواهد انتخاب‏ كند ضمنا دايره‏ء ايفاي نقش براي انسان نسبت به حيوان بسي وسيع‏تر و گسترده‏تر است .
موجود چند بعدي
از آنچه گفته شد معلوم شد كه انسان با همه‏ء وجوه مشتركي كه با ساير جاندارها دارد ، فاصله‏ء عظيمي با آنها پيدا كرده است . انسان موجودي‏ مادي - معنوي است . انسان با همه‏ء وجوه مشتركي كه با جاندارهاي ديگر دارد ، يك سلسله تفاوتهاي اصيل و عميق با آنها دارد كه هريك از آنها بعدي جدا گانه به او مي‏بخشد و رشته‏اي جدا گانه در بافت هستي او به شمار مي‏رود . اين تفاوتها در سه ناحيه است : .1 ناحيه‏ء ادراك و كشف خود و جهان .2 ناحيه‏ء جاذبه‏هايي كه بر انسان احاطه دارد .3 ناحيه‏ء جاذبه كيفيت قرار گرفتن تحت تأثير جاذبه‏ها و انتخاب آنها اما در ناحيه‏ء ادراك و كشف و جهان . حواس حيوان راهي و وسيله‏اي است‏ براي آگاهي حيوان به جهان . انسان در اين جهت با حيوانهاي ديگر شريك‏ است و احيانا برخي حيوانات از انسان در اين ناحيه قوي ترند . آگاهي و شناختي كه حواس به حيوان و يا انسان مي‏دهد سطحي و ظاهري است ، به عمق‏ ماهيت و ذات اشياء و روابط منطقي آنها نفوذ ندارد . ولي در انسان نيروي‏ ديگري براي درك و كشف خود و جهان وجود دارد كه در جانداران ديگر وجود ندارد و آن نيروي مرموز تعقل است . انسان با نيروي تعقل ، قوانين كلي‏ جهان را كشف مي‏كند و براساس شناخت كلي جهان و كشف قوانين كلي طبيعت‏ ، طبيعت را عملا استخدام مي‏كند و در اختيار خويش قرار مي‏دهد . در بحثهاي‏ گذشته نيز اشاره به اين نوع شناخت كه مخصوص انسان است كرديم و گفتيم‏ مكانيسم شناخت تعقلي از پيچيده‏ترين مكانيسمهاي وجود انسان است . همين‏ مكانيسم پيچيده اگر درست مورد دقت قرار گيرد ، دروازه‏ء شگفتي است براي‏ شناخت خود انسان . انسان با اين نوع شناخت ، بسياري از حقايق را كه‏ مستقيما از راه حواس با آنها تماس ندارد كشف مي‏كند . شناخت انسان ما وراي محسوسات را ، بالاخص شناخت فلسفي خداوند ، وسيله‏ء اين استعداد مرموز و مخصوص آدمي صورت مي‏گيرد اما در ناحيه‏ء جاذبه‏ها . انسان مانند جانداران ديگر تحت تأثير جاذبه‏ها و كششهاي مادي و طبيعي است ، ميل به غذا ، ميل به خواب ، ميل به امور جنسي ، ميل به استراحت و آسايش و امثال اينها او را به سوي ماده و طبيعت مي‏كشد . اما جاذبه‏هايي كه انسان را به خود مي‏كشد منحصر به اينها نيست ، جاذبه‏ها و كششهاي ديگر انسان را به سوي كانونهاي غير مادي ، يعني‏ اموري كه نه حجم دارد و نه سنگيني و نتوان آنها را با امور مادي سنجيد ، مي‏كشاند . دانشجوي گرامي، انسان بزرگترين و كاملترين مظهر خداي متعال ، اشرف مخلوقات ، خليفه خداي بر روي زمين و شگفت انگيز ترين پديده عالم وجود است، طبيعي است كه بحث راجع به جنين موجودي از دامنه بسيار برخوردار است و به كنكاش فراوان نياز دارد، براي آشنايي با خود به عنوان فردي از نوع انسان و همچنين براي آشنايي با خود فردي و ويژگي هاي شخصي خود لازم است دامنه مطالعات خود را در حوزه انسان شناسي ديني و فلسفي و علمي گسترش دهيد. در اين زمينه كتابهاي فراواني نگاشته شده است كه مي تواند اطلاعات لازم را در اختيار شما قرار دهد. ضمنا اين نكته را هم يادآوري نماييم كه راه كمال انسان از همين بحث؛يعني خود شناسي آغاز مي شود و تا كسي خودش را به درستي باز نشناسد، انگيزه اي قوي براي حركت در مسير قرب الي الله ندارد .
مراحل سه گانه خوشناسي و خوديابي و خودسازي:
الف. خودشناسي: پيش از هر چيز لازم است انسان بدين موضوع پي ببرد كه وجود او آميزه اي است از بدن مادي و حقيقتي ديگر به نام نفس (روح) است كه ، از آن به من ياد مي كند ؛ وانگهي، همين بخش از وجود او ، جاودانه خواهد ماند. هم از نگاه قران كريم و هم در روايات معصومين (ع) دست يابي به چنين شناختي، با شناخت خداوند پيوندي ناگسستني دارد: «و لا تكونوا كالذين نسوا الله فانسيهم انفسهم اولئك هم الفاسقون؛ و مانند كساني نباشيد كه خدا را فراموش كردند، و خدا نيز آن ها را به خود فراموشي گرفتار كرده . آنها فاسقانند.»(حشر، 19) نيز پيامبر (ص) فرمود: «اعرفكم بنفسه اعرفكم بربه ؛ شناسنده ترين شما نسبت به خودتان ، شناسنده ترين به پروردگارتان است.» علامه طباطبايي ، الميزان ، ج 6 ، ص 182 ، دارالكتب الاسلاميه
همو در سخن ديگر فرمود: الكيس من عرف نفسه و اخلص اعماله؛ انسان زيرك ، كسي است كه خود را بشناسد ، و اعمالش را [براي خدا] خالص كند»(همان) نتيجه پيوند ياد شده نيز، انديشه ورزي درباره توحيد مي باشد .
امام صادق (ع) درباره رتبه بندي آگاهي هاي انسان فرمود: «وجدت علم الناس كله في اربع ؛ اولها ان تعرف ربك و الثاني ان تعرف ما صنع بک والثالث ان تعرف ما اراد منك و الرابع ان تعرف ما يخرجك من دينك؛ همه علم مردم را در چهار چيز يافتم: اول اين كه پروردگار خود را بشناسي . دوم، اين كه بداني خداوند با تو چه كرده (مراد پي بردن به آفرينش موزون و حكيمانه ، نعمت عقل و حواس، ارسال رسل و انزال كتب آسماني است). سوم، اين كه بداني او از تو چه خواسته است ، چهارم اينكه بداني چه چيز تو را از دينت خارج مي كند. (شناخت گناهان و موجبات شرك و ارتداد)»(كليني، اصول كافي، ج 1، ص 63، دفتر نشر فرهنگ اهل بيت عليهم السلام)
انسان از منظر آيات و روايات داراي جايگاهي ممتاز و بسيار ارزشمند است. او خليفه خداوند و جامع اسماء و صفات الهي است و مي تواند به رفيع ترين قله هاي كمال و فضيلت دست يابد. قرآن كريم و روايات معصومين(ع) انسان را به خود شناسي دعوت كرده اند و او را به تأمل در خويشتن و سرمايه ها و گوهرهاي دروني اش ترغيب و تشويق كرده اند. اين خودشناسي آثار و بركات فراواني به دنبال دارد كه از جمله آنها دستيابي به عزت نفس و احساس كرامت و بزرگواري در خود است. اگر انسان به اين حقيقت دست يابد كه خداوند پس از پشت سر نهادن مراحل پست، به او استعدادهاي شگفت انگيز داده و او را به مقامي ارجمند كه برتر از همه موجودات است رسانيده است، بي هيچ ترديد حاضر نخواهد شد كه خود را هم رديف حيوانات قرار دهد و زمام خود را به دست خواهش هاي پست و خواسته هاي حيواني بسپارد. احساس كرامت نفس زماني حاصل مي شود كه انسان به برتري هايي كه خداوند كريم به او عطا فرموده است آگاه شود. امير مؤمنان(ع) در اين باره مي فرمايدك «من كرمت عليه نفسه، هانت عليه شهواته؛ آن كس كه در خود احساس عزت و بزرگواري كند خواهش ها در نزد او پست و بي مقدار مي گردد».(نهج البلاغه، حكمت 449) شناخت درست و عميق و واقعي انسان، او را به ارزش وجودي خويش واقف مي سازد و سبب مي گردد كه او، خود را بالاتر از آن ببيند كه دامنش را به زشتي ها و گناهان آلوده كند، بلكه سعي مي كند عمر خود را چنان سپري كند كه گوهر وجودش دستخوش آفت هاي روزگار نگردد. برعكس آن كس كه احساس شخصيت اخلاقي و ارزشمند بودن را از دست بدهد، ممكن است به هر حقارتي تن در دهد و از دست زدن به هيچ گناهي واهمه و ترسي نداشته باشد. امام هادي(ع) مي فرمايد: «من هانت عليه نفسه فلا تامن شره؛ آن كس كه خود را پست و بي ارزش بداند، از شر و آفت او ايمن مباش».(تحف العقول، سخنان حضرت هادي(ع))
از ديدگاه اميرمؤمنان(ع) حداقل بها و قيمت انسان بهشت است و اگر انسان خود را به كمتر از بهشت بفروشد در اين معامله دچار خسران و زيان شده است: «انه ليس لانفسكم ثمن الا الجنه فلا تبيعوها الا بها؛ براي جان هاي شما قيمتي جز بهشت نيست، پس آن را به كمتر از بهشت نفروشيد.»(حكمت 456، نهج البلاغه) البته بهشت كمترين بهاي انسان مؤمن و خدا باور و جوياي كمال است و بالاتر از آن لقاي پروردگار و رضوان الهي است كه ازكمال بالاتر و از هر لذتي، لذيذتر و گواراتر است. (رجوع كنيد به: تهذيب نفس، ابراهيم اميني)
ب. خوديابي (استمرار در توجه به خود و مبارزه با غفلت زدگي): در رهپويي به كمال حقيقي ، تنها شناخت خود كافي نيست؛ چرا كه اين شناخت ، در اثر توجه بيش از اندازه به امور دنيوي و نيازهاي جسماني ، دستخوش غفلت و فراموشي قرار مي گيرد؛ از اين رو ، انسان نبايد بسان اشخاص عادي ، تنها در مواقع اضطرار مانند غرق شدن و ساير حوادث طبيعي ، به خود توجه پيدا كند ، بلكه با فاصله گرفتن نسبي از امور مادي، براي توجه به خود حقيقي و نياز هاي آن ، برنامه اي مستمر داشته باشد و راهكار شاخص اين مهم ، شستشوي گرد و غبار بر نشسته بر جان آدمي در آب زلال عبادت است.
ج. خودسازي: با گذار از دو مرحله پيشين؛ يعني خوشناسي و خوديابي، به مرحلهء سوم يعني خودسازي مي رسيم كه ، دوري گزيني از كج روي و گناه و نيز انجام اعمال صالح، پايه اصلي آن را تشكيل مي دهد. قرآن كريم با بياني آشكار به انسان نهيب مي زند كه، به فرياد خودتان برسيد: «يا ايها الذين آمنوا عليكم انفسكم لا يضركم من ضل اذا اهتديتم الي الله مرجعكم جميعا فينبئكم بما كنتم تعملون؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد، مراقب خود باشيد، اگر شما هدايت يافته ايد گمراهي كساني كه گمراه شده اند، به شما زياني نمي رساند. بازگشت همه شما به سوي خداست؛ و شما را از آن چه عمل مي كرديد، آگاه مي كند.»(مائده، آيه 105)
اگر رفتارهاي انسان، با هدف از آفرينش او متناسب باشد ، در اين صورت نفس او كمال يافته ، به سعادت مي رسد. پالايش نفس از بيماري هاي رواني نيز، نخستين برنامه قرآني در اين راستا است: «قد افلح من زكيها و قد خاب من ديسها؛ هر كس نفس خود را پاك و تزكيه كرد، رستگار ، و آن كه نفس خود را با معصيت و گناه آلوده سازد، نوميد و محروم گشته است.»(شمس، آيه 9)
خلاصه آن كه ، دست يابي به حقيقت انساني، وامدار خودسازي است، و اساسا هدف از آفرينش عالم، پديد آوردن كارخانه اي به منظور انسان سازي بوده است.
د. به دليل دارا بودن بعد جسماني، افزون بر جنبه روحي، پيدا ست كه انسان نبايد تنها به نياز هاي روحي پرداخته، از نيازهاي جسمي غافل شود. ولي در باره اين دسته از نيازهاي انسان، توجه به دو نكته ضروري است . اولا به دليل غريزي بودن نيازهاي مزبور، پي بردن به آن ها به پيچيدگي درك نيازهاي روحي نيست؛ ثانيا بر آوردن آن ها هدف نبوده و تنها زمينه اي است كه ، موانع پرداختن به نيازهاي اصلي انسان ، يعني پرورش روان را، مي زدايد.
در روايات معصومين (ع) تأمين معاش و پرداختن به لذايذ حلال جسماني ، از موارد شاخص نيازهاي جسماني برشمرده شده اند، امام علي (ع) در اين باره فرمودند: «للمومن ثلاث ساعات ، فساعه يناجي فيها ربه و ساعه يوم معاشه و ساعه يخلي بين نفسه و بين لذتها فيما يحل و يجمل؛ زندگي فرد با ايمان در سه قسمت خلاصه مي شود: قسمتي به معنويات پرداخته و با پروردگارش مناجات مي كند، و قسمتي به فكر تأمين و ترميم معاش است، و قسمتي را به اين امر اختصاص مي دهد كه ، در برابر لذت هاي حلال و مشروع آزاد باشد»( نهج البلاغه ، كلمه 390 از كلمات قصار ، به نقل از تفسير نمونه ، ج 9 ، ص 334)
ناگفته نماند گستره نيازهاي اساسي انسان در روابط چهارگانه با «خدا ، مردم ، طبيعت و خويشتن قابل تعريف و بررسي و رتبه بندي است آنچه گفته شد تنها درباره رابطه خود و خداست.
براي آگاهي بيشتر در اين زمينه ر.ك :
1- انسان و ايمان شهيد مطهري
2- انسان در قرآن شهيد مطهري
3- خودشناسي براي خودسازي محمد تقي مصباح يزدي
4- جامع السعادات مولي مهدي نراقي
5- محاسبه النفس سيد بن طاووس
6- دروس معرفت نفس حسن‏زاده آملى، حسن،
7- مقالات، ، ج 1و2 و 3.شجاعى، محمد،
8- فضيلت هاي فراموش شده، شرح زندگي مرحوم تربتي
http://www.porseman.org/

پرسمان دانشجویی