آيين زرتشت و عقيده ثنويت | کتابخانه مجازی الفبا

آيا زرتشتيان به ثنويت معتقدند يا نه؟ و اگر معتقدند مگر نه اينکه اين دين به عنوان دين الهي در قرآن مطرح شده است؟ (حج، آيه 17) و اينکه آيا اينان موحدند يا مشرک؟

از نظر تاريخى در بنياد دين زرتشت دچار ابهامات زيادى وجود دارد. به عقيده برخى از دانشمندان و دين شناسان، احتمالاً اصل دين زرتشت، الهى بوده و اوستا نيز كتاب مقدس آن دين است . در تعبير قرآن از آنان، به عنوان «مجوس» ياد مى‏شود . از قرآن استفاده مى‏شود كه مجوس از اهل كتاب هستند . بنابراين به احتمال قوى دين زرتشت، در اصل از اديان آسمانى بوده است ؛ گرچه مانند ديگر اديان باستان، در طول تاريخ دچار تحريف‏ها و دگرگونى‏هايى شده است(1). بر اين اساس على القاعده دين زرتشت بايد در اصل توحيدى بوده باشد، ولى در عين حال از نظر تاريخى، به روشنى معلوم نيست كه توحيدى بوده يا ثنوى؟ «اوستا»ى موجود نيز اين ابهام را رفع نمى‏كند ؛ زيرا قسمت‏هاى مختلف اين كتاب، تفاوت فاحشى با يكديگر دارد . بخش «ونديداد» اوستا صراحت در ثنويت دارد ؛ ولى از بخش «گاتاها» چندان دوگانگى فهميده نمى‏شود . بلكه بر حسب ادعاى برخى از محققان، از آن، يكتايى استنباط مى‏گردد . به علت همين تفاوت و اختلاف بزرگ اهل تحقيق معتقدند اوستاى موجود اثر يك نفر نيست ؛ بلكه هر بخش آن از يك شخص است و نفوذ ثنويّت در آن، از ناحيه سوابق عقيده دو خدايى در نژاد آريا، قبل از زرتشت بوده است .
اگر بخواهيم «گاتاها» را ملاك توحيدى انگاشتن آيين زرتشت قرار دهيم، نمى‏توانيم اين آيين را توحيدى بدانيم ؛ زيرا توحيد كامل شامل امور زير مى‏شود:
1. توحيد ذاتى؛ يعنى يكتايى و يگانگى خداوند. توحيد ذاتى خود به دو معنا منحل مى‏شود:
1-1. يگانه بودن ذات الهى و عدم تعدد خداوند.
1-2.و بساطت مطلق ذات الهى و عدم تركب ذات.
2. توحيد صفاتى؛ يعنى يگانگى ذات و صفات الهى و عدم وجود صفات زايد بر ذات.
3. توحيد افعالى؛ يعنى اين كه تنها فاعل مستقل خداوند است؛ و خالقى جز خداوند در دار هستى وجود ندارد. اما حداكثر آنچه به استناد «گاتاها» مى‏توان گفت اين است كه زرتشت طرفدار «توحيد ذاتى» بوده است ؛ يعنى، تنها يك موجود را قائم به ذات و غير مخلوق مى‏دانسته و آن «آهورمزدا» است و همه موجودات ديگر حتى اهريمن (انگره مئنيو ) آفريده آهورمزدا است . به عبارت ديگر زرتشت براى درخت هستى، بيش از يك ريشه قائل نبوده است . همچنين شايد بتوان زرتشت را طرفدار «توحيد در عبادت» ؛ يعنى، يگانه پرست بدانيم ؛ ولى براى اينكه يك آيين، توحيدى باشد، علاوه بر توحيد ذاتى و توحيد در عبادت، توحيد در خالقيت و ربوبيت نيز لازم است و آيين زرتشت - به حسب مدارك تاريخى - از نظر خالقيّت، كاملاً ثنوى است ؛ زيرا از تعليمات آن استفاده مى‏شود كه قطب مخالف «انگره مئنيو» (خرد خبيث )، «سپنت مئنيو» (خرد مقدس ) است . سپنت مئنيو، منشأ اشياء نيك است ؛ يعنى، همان اشيائى كه خوب است و مى‏بايست آفريده بشود . اما انگره مئنيو يا اهريمن، منشأ اشياء بد است ؛ يعنى، منشأ اشيائى كه نمى‏بايست آفريده شود و آهورامزدا يا سپنت مئنيو مسئول آفريدن آنها نيست ؛ بلكه انگره مئنيو مسئول آفريدن آنها است . مطابق اين فكر، هر چند هستى دو ريشه‏اى نيست ؛ ولى دو شاخه‏اى است ؛ يعنى، هستى‏اى كه از آهورامزدا آغاز مى‏گردد، به دو شاخه منشعب مى‏شود : «شاخه نيك» كه عبارت است از سپنت مئنيو و آثار نيك آن و «شاخه بد» كه عبارت است از انگره مئنيو و همه آفريده‏ها و آثار بد آن . اين ثنويت در آفرينش لاجرم به ثنويت و دوگانه انگارى در ربوبيت و اداره نظام هستى نيز منجر مى‏شود. بنابراين اگر گاتاها را - كه اصيل‏ترين، معتبرترين و توحيدى‏ترين اثرى است كه از زرتشت باقى مانده است - ملاك قرار دهيم، زرتشت را در شش و پنج خير و شر، و اينكه نظام موجود، نظام احسن نيست و با حكمت بالغه جور نمى‏آيد، گرفتار مى‏بينيم . اين جهت، او را از پيامبران آسمانى، جدا مى‏سازد(2) . مگر آن كه همه اينها تحريفات و اضافات پس از زرتشت باشد و دين حقيقى او مشتمل بر همه مراتب توحيد بوده و اكنون از ميان ما غايب است.

پرسمان دانشجویی