دشواری اثبات خدا | کتابخانه مجازی الفبا

اگر خدای کمال محض حقيقت دارد چرا راحت نميشه او را اثبات کرد؟ من کتاب نقد سيد رضی الهيات فاضل تونی که قديميست را خواندم و جواب نگرفتم می ترسم ديگر کتابی بخوانم نکند باز موفق نشوم؟

شناخت خداوند مبتني بر تصور صحيح از او است. خداي متعال متن وجود و حيات و قدرت ساري و جاري در تمام هستي است. هيچ ذره اي در جهان هستي نيست كه در باطن و ظاهر آن خداي متعال با وجود، حيات و قدرت و علم و ساير صفات خويش حضور و ظهور نداشته باشد. تمامي پديده هاي جهان، ظهور صفات خداوندي هستند و شما مي توانيد از پس هر پديده و صفت كمالي كه در هستي مشاهده مي كنيد، ذات وجود و خداي متعال را مشاهده نماييد، خداوند، يعني منبع وجود، حيات، علم، قدرت و ساير كمالاتي كه در طبيعت و تمام هستي ظهور و نمود دارد. رسيدن به شناخت عميق و عرفاني خداوند مستلزم تلاش فراوان و گذر از مراحل و مراتب خداشناسي است كه درادامه بدان اشاره خواهيم نمود.
قرآن كريم در مورد كسى كه نسبت به وجود خداوند شك دارد و يا خيال مى‏كند كه شك دارد مى‏فرمايد: «أفى الله شك فاطر السموات و الارض؛ آيا در وجود خدا شکي هست؟ همان كسى كه خالق آسمان‏ها و زمين است»، (ابراهيم / 10). اين آيه بدين معنى است كه با ديدن آسمانها و زمين، شك نمودن در خالق آنها شكى معقول نيست. اميرالمؤمنين على(ع) در اين زمينه فرموده است: تعجب مى‏كنم از كسى كه خلق خدا را مى‏بيند ولى در وجود خالق آنها شك مى‏كند، (نهج‏البلاغه، حكمت 121، ص 422).
اولياء الهى و علماء ربانى نه تنها شناخت او را ممكن مى‏شمارند، که همواره دم از رؤيت و شهود او مى‏زنند. على(ع) در اين زمينه فرموده است: من قبل از اينكه چيزى را مشاهده نمايم و همراه با آن و پس از آن، خداى را مى‏بينم در نگرش عرفاني سخن از اثبات وجود خدا نيست، بلکه از نظر عارف، كل هستى عبارت است از ذات و صفات و افعال الهى و يا به تعبيرى مظاهر الهى، ذاتى كه از طريق صفات جمالى و جلالى خود در مظاهر و پديده‏هاى جهان ظهور نموده است و ما مظاهر همان ذات يگانه‏ايم.
روى اين حساب كه تمام جهان هستى پر از ذات و صفات و افعال الهى است و ما هر چه مى‏بينيم، مى‏شنويم، حس مى‏كنيم و يا تعقل و مشاهده مى‏نمائيم همه و همه منحصر به افعال، صفات و ذات الهى است و تصور «غير از خدا» به هيچ وجه مصداق خارجى ندارد، حضرت سيدالشهداء(ع) در زيارت عرفه مى‏فرمايد: «الغيرك من الظهور ما ليس لك؛ آيا براى غير تو ظهورى هست كه آن ظهور، ظهور تو نباشد».
روش شناخت خداوند:
ما براي شناخت خداي متعال سه راه در پيش روي خود داريم كه به صورت مرحله اي طي مي شوند.
مرحله اول شناخت او با آيات آفاقي و انفسي است. اين همان راه شناخت خداوند از طريق نشانه هاي او در طبيعت و روش تجربي است و لازم است كه انسان در ابتداي راه شناخت از طريق شناخت طبيعت و نشانه هاي تكويني و و همچنين مطالعه آيات تدويني قرآن كريم به معرفت خداي متعال دست يابد.
البته شناخت خداوند منان با آيات انفسي مفيدتر است ( من عرف نفسه فقد عرف ربه) چون معمولاً با اصلاح صفات و اعمال نفس همراه است.
بنابراين انديشيدن در آيات آفاقي و انفسي به شناخت خداوند منتهي مي‌شود و اين نيز به نوبة خود راهنماي انسان به سوي حق و شريعت الهي خواهد بود.
دوم شناخت خداوند از طريق عقل است. نيرويي که بيشتر عمل كردش محاسبه و درک وجودات وصفي و صفات الهي است. اين روش طريق خواص از مردم مي‌باشد، كساني كه پس از مطالعه در طبيعت و آيات تكويني او در خلقت، از طريق استدلال و برهان عقل و فلسفه و حكمت به شناخت خداي تعالي مي پردازند.
سوم شناخت خداوند لطيف از طريق رؤيت و ابزار دل مي‌باشد كه طريق اولياء است و همگان را به آن راه نيست مگر مسيري که به عنوان سير و سلوك نظري ترسيم شده طي نمايند, يعني از طريق طبيعت و شناخت آفاقي و انفسي به عقل و استدلال عقلي راه يابند و با گذر از عقل به عشق و عرفان برسند و اهل مشاهده و معاينه و وصول به حق تعالي شوند.
رسيدن از معلول به علت يکي از دلايل فلسفي اثبات خداوند است که فليسوفان به عنوان اولين دليل براي اثبات وجود خداوند از آن مدد مي جويند.
خداوند در قرآن نيز بسيار از طبيعت و آفرينش موجودات ياد کرده و ما را به توجه بدان ترغيب نموده است، آياتي که يا اشاره به خود طبيعت و آثار آن دارد و يا به واقع و حوادث واقع شده در جهان اشاره مي کند، آياتي مانند؛ آيه 17 و 18، سوره غاشيه: «أَ فَلا يَنْظُرُونَ إِلَى اْلإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ* وَ إِلَى السَّماءِ كَيْفَ رُفِعَتْ؛ آيا به شتر نمى‏نگرند كه چگونه آفريده شده و به آسمان كه چگونه برافراشته شده».
و آيه 5 سوره طارق: «فَلْيَنْظُرِ اْلإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ؛ پس انسان بايد بنگرد كه از چه آفريده شده است».
آيه 185، سوره اعراف: «أَ وَ لَمْ يَنْظُرُوا في مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللّهُ مِنْ شَيْ‏ءٍ وَ أَنْ عَسى‏ أَنْ يَكُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَيّ‏ِ حَديثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ؛ آيا در ملكوت آسمانها و زمين و هر چيزى كه خدا آفريده است ننگريسته‏اند و اينكه شايد هنگام مرگشان نزديك شده باشد پس به كدام سخن بعد از قرآن ايمان مى‏آورند».
آيه 5، سوره ق: «أَ فَلَمْ يَنْظُرُوا إِلَى السَّماءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْناها وَ زَيَّنّاها وَ ما لَها مِنْ فُرُوجٍ؛ مگر به آسمان بالاى سرشان ننگريسته‏اند كه چگونه آن را ساخته و زينتش داده‏ايم و براى آن هيچ گونه شكافتگى نيست».
و آيات بسيار ديگر که گوياي توجه خاص آيات قرآن به طبيعت و آثار خلقت است.
در عين حال فيلسوفان و متکلمان براهين متعددي بر وجود حق تعالي اقامه کرده اند. اين براهين به سه دسته «براهين عقلي محض»، «براهين علمي عقلي» و «برهان فطرت» تقسيم مي شود:
يكى از براهين پرآوازه و استوار فلسفى بر وجود خدا برهان وجوب و امكان است. اين برهان از حكيمان مسلمان برآمد و در ميان آنان باليد، سپس به فلسفه غرب راه يافت و سومين دليل از براهين پنجگانه كيهانشناختى شد كه «توماس آكويناس»(1) در «خلاصة الكلام» (2) گردآورده است.
گفته شده است مبتكر اين برهان فيلسوف نام‏آور و مدقق كم‏نظير ابونصر فارابى است. سپس وارد آثار ابن سينا گرديد. پس از وى امام محمدغزالى آن را در «مقاصد الفلاسفه» و «تهافت الفلاسفه» آورد و مورد نقادى قرار داد. ابن رشد اندلسى از طريق نگاشته‏هاى غزالى اين برهان را دريافت و با ترجمه آثار ابن رشد(3) به زبان لاتين، دليل فوق در جهان غرب منتشر گرديد. عبدالرحمن بدوى بر آن است كه آكويناس آن را از فارابى اخذ نموده(4) ولى كاپلستون مى‏گويد كه وى از ابن ميمون(5) و او از ابن سينا اخذ نموده و بسط داده است.(6)
بر اساس آنچه گفته شد احتمالاً روند پيدايش، ورود و گسترش اين برهان در فلسفه غرب به صورت زير مى‏باشد:
فارابى ابن سينا غزالى ابن رشد ابن ميمون آكويناس فلسفه جديد غرب

تقريرهاى برهان
برهان وجوب و امكان در ميان انديشمندان مسلمان تقريرهاى متفاوتى يافته و به برهان‏هاى متعددى تقسيم مى‏شود. اين براهين كه غالباً از استوارى چشمگيرى برخوردارند هر يك بر ديگرى امتيازاتى دارد.
(1) در برخى از اين براهين وجود خدا به طور مستقيم اثبات مى‏شود و در بعضى از طريق برهان خلف
(2) برخى ابتداء وجود ممكن را پذيرفته و با اثبات نيازمندى آن به واجب به وجود خدا منتهى مى‏شود، بعضى ديگر با پذيرش اصل واقعيت خارجى و تحليل آن به وجود واجب مى‏رسد.(7)
(3) برخى در استدلال بر وجود خدا استحاله تسلسل را مقدمه قرار داده، و بعضى ديگر از چنين مقدمه‏اى بى‏نياز است.
(4) نمونه‏هايى از برهان فوق متكى به وحدت شخصى جهان است و ديگر گونه‏ها بر آن مبتنى نيست.(8)
برهان‏هاى وجوب و امكان نه آخرين برهان فلسفه اسلامى بر وجود خدا است و نه برترين آنها؛ در عين حال تقارير اين برهان از شاهكارهاى شگفت‏انگيز و تحسين‏آميز اين فلسفه است. جهان غرب اگر چه برهان وجوب وامكان را از حكيمان مسلمان دريافت، اما نه تنها با گونه‏هاى متنوع آن آشنا نشد، بلكه برهان نقل شده از آكويناس و نقض و ابرام‏هاى غربى‏ها بر آن، حكايت از كژ فهمى و تقرير نادرست آن دارد. در عين حال عمده‏ترين تقريرهاى برهان وجوب و امكان در فلسفه و الهيات غرب عبارتند از تقرير توماس آكويناس و تقرير گوتفريد ويلهلم لايب نيتز.(9)
اكنون با توجه به اينكه انديشمندان غرب ابتداء از طريق برهان سينوى با برهان وجوب و امكان آشنا شدند، به بيان تقرير ابن سينا پرداخته و به ارزيابى آن مى‏نشينيم.

برهان سينوى
شيخ الرئيس ابوعلى سينا برهان معروف خود را چنين بيان مى‏كند:
[1] بدون شك واقعيتى وجود دارد.
[2] آن واقعيت يا ذاتاً ممكن است يا واجب.
[3] اگر ممكن باشد به واجب بالذات منتهى خواهد شد، و گرنه دور يا تسلسل لازم مى‏آيد.(10)

ارزيابى
1- مقدمه نخست يعنى قبول واقعيتى در جهان بديهى و بى‏نياز از استدلال است، بلكه همچون استحاله اجتماع و ارتفاع نقيضين هر گونه دليل آورى بر آن مبتنى بر پذيرش آن در مرتبه پيشين است.
2- مقدمه دوم نيز قطعى و غيرقابل ترديد است، زيرا تقسيم ثنايى منطقى و به اصطلاح منفصله حقيقيه است كه بازگشت به نفى و اثبات مى‏كند. موجود مفروض در مقدمه نخست لا محاله يكى از دو حالت ياد شده را داراست و وجه سومى متصور نيست. نه چيزى جامع هر دو تواند بود و نه خارج از آن دو.
بنابراين هر موجودى يا وابسته به غير نيست يعنى واجب بالذات است و يا وابسته به غير است و وجود خود را وامدار ديگرى (ممكن الوجود) است. در صورتى كه موجود مورد نظر از قسم نخست باشد مطلوب ثابت است و نتيجه حاصل. و اگر به گونه دوم باشد، استدلال ادامه مى‏يابد.
3- اگر موجود مفروض ممكن الوجود باشد محتاج علت است، چرا كه ممكن در ذات خود به وجود و عدم نسبت مساوى دارد؛ لاجرم وجود آن مستند به علت است. اما علت آن چيست؟ در اينجا چهار فرض بيشتر متصور نيست:
(1) خودش علت خود باشد (توقف شيئى بر خود)
(2) معلول علتى باشد كه آن در وجود خود مستقيم يا غير مستقيم معلول همين موجود مفروض است؛ (دور)
(3) معلول علتى باشد كه آن نيز معلول موجود سومى است و همينطور سلسله علل ممكن الوجود تا بى‏نهايت ادامه يابد، بدون آنكه به واجب الوجود بالذات منتهى شود. (تسلسل)
(4) علتش مستقيم واجب الوجود بالذات باشد يا به واجب الوجود بالذات منتهى شود.
در اينجا بايد توجه داشت كه:
(1) اصل نيازمندى ممكن به علت بديهى است چنانكه در بحث از قاعده عليت گذشت.
(2) استحاله آن بديهى ثانوى است، چرا كه در نهايت موجب تقدم شيئى بر نفس و تناقض مى‏شود.
(3) فرض سوم (تسلسل) نيز محال است و براهين قاطع بر استحاله آن وجود دارد. پس:
(4) تنها فرض خردپذير اين است كه سلسله ممكنات به واجب الوجود بالذات ختم مى‏شود.
پاره‏اى از امتيازات اين برهان عبارت است از:
(1) كم بودن مقدمات
(2) عدم ابتناى آن بر اثبات وجود ممكن. چنانكه در مقدمه نخست مشاهده گرديد در اين برهان وجود ممكن مقدمه استدلال قرار نگرفته، بلكه تنها با اعتراف به وجود واقعيتى عينى آغاز مى‏شود. (11)در پايان لازم به يادآوري است که درک ژرف اين گونه مباحث و حل پرسشهاي احتمالي و ابهاماتي که براي خواننده پديد مي آيد نيازمند رابطه مستمر و پرسش هاي دقيق تر و جزئي تر پيرامون آنهاست و قطعا در يک نامه نمي توان مسأله به اين مهمي را فيصله داد و تمام شده تلقي کرد.

...................( Anotates ).................
1) St. Thomas Aquinas )م 4721-5221)
2) Aquinas, T., The Summa Theologica.
3) Averroes )م 6211-8911)
4) بدوى، عبدالرحمن، موسوعة ا لفلسفه، ج 2، ص 102، بيروت، المؤسسة العربى، 1984 م.
5) Maimonid )م 5311-4021)
6) Copleston, A History of Philosophy, Vol. 11. P. 341, New york Doubleday, 1985.
7) اين مطلب مبتنى بر آن است كه برهان سينوى را برهان وجوب و امكان به حساب آوريم. توضيح مطلب در صفحات آينده خواهد آمد.
8) جهت آگاهى از تقريرهاى مختلف برهان نزد انديشمندان مسلمان نگا:
(1) حسين زاده، محمد، فلسفه دين، صص 303-266 قم: دفتر تبليغات اسلامى، چاپ اول، 1376.
(2) جوادى، محسن، درآمدى برخداشناسى فلسفى، صص 122-91 قم: معارف، چاپ اول، 1375.
9) ezinbeiL .م 6461-6171)
10) تا آنجا كه نگارنده بررسى نموده است در همه براهينى كه از ابن سينا به عنوان برهان وجوب و امكان نقل شده تنها به قاعده وجوب و امكان استناد شده و در هيچ يك از آنها وجود ممكن مقدم برهان قرار نگرفته است. بوعلى نيز خود اين ادله را برهان صديقين خوانده است. بنابراين به نظر مى‏رسد آنچه به عنوان برهان وجوب و امكان و يا صديقين از بوعلى نقل شده همه از يك سنخ است و دو دسته دليل متمايز نمى‏باشد.
نگا: (1) ابن سينا؛ الاشارات و التنبيهات، ج 3، ص 28-18 و 66، قم، نشر البلاغه، الطبعة الاولى للناشر، 1375، ه.ش.
همو، النجاة، تصحيح محمدتقى دانشپژوه، دانشگاه تهران، ص 566، چاپ دوم، 1379.
همو، المبدأ و المعاد، به اهتمام عبدالله نورانى، ص 22 و 23، تهران،، مؤسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مك گيل و دانشگاه تهران، چاپ اول، 1363.
11) جهت مطالعه بيشتر ر.ک:
1- آيت الله جوادي آملي، تبيين براهين اثبات وجود خدا، قم، اسراء
2- علامه طباطبائي، شهيد مطهري، اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج 5، قم: صدرا
3- عسگري سليماني اميري،نقد اثبات ناپذيري وجود خدا، قم: بوستان کتاب
4- حميدرضا شاکرين، براهين اثبات وجود خدا در نقدي بر شبهات جان هاسپرز، تهران، مؤسسه فرهنگي و دانش و انديشه معاصر
5- محمدرضا کاشفي، خداشناسي، قم: معارف

معرفي چند کتاب ديگر براي خدا شناسي:
- راه خداشناسي، استاد جعفر سبحاني
- راه شناخت خدا، محمدي ري شهري
- آفريدگار جهان، آيت‏الله مكارم شيرازى
- خدا را چگونه بشناسيم، آيت‏الله مكارم شيرازى
- اصول عقايد، استاد محسن قرائتي
- خدا در قرآن، شهيد بهشتي
- دوره پنج جلدي مقدمه اي بر جهان بيني توحيدي، استاد شهيد مرتضي مطهري(ره)
- توحيد، شهيد دستغيب شيرازي
- نشان از بى‏نشان‏ها، مرحوم حسنعلى اصفهانى، ص 166 153
- تبيين براهين اثبات خدا، آيت الله جوادي آملي، مركز نشر اسراء قم.

پرسمان دانشجویی