مقدار ماده جهان | کتابخانه مجازی الفبا

آيا از ديدگاه فلسفي مشكلي وجود ندارد كه مقدار ماده جهان بي نهايت باشد؟ توضيح آنكه براي تحقق اين مسأله لزومي ندارد تمام فضاي جهان پر از ماده باشد، بلكه اگر فضاي جهان بي نهايت باشد و در هر جزء از فضا مقداري مادي باشد، مقدار ماده كل جهان بي نهايت خواهد بود.

1. ماده دو اصطلاح عمده و اصلي دارد كه از آنها اصطلاحات ديگري نيز براي ماده ساخته شده است. اصطلاح ماده در فلسفه به معني جوهري است كه قابل همه صور جسماني است. اين جوهر، حقيقتي عقلي بوده و با حس قابل درك نيست. حقيقت اين ماده ،« قابليت صرف بودن» است كه هيچ فعليتي جز همين قابل صرف بودن ندارد. از اين ماده به ماده اولی، هيولای اولی، قوّه محضه، قوّه نامتعيّن و قوّه جوهری نيز تعبير مي شود. حكمای اسلامي معتقدند كه ماده به اين معني يكي بيش نيست ؛ يعني« ماده اولي» واحد شخصی بوده و از حيث زماني نيز قديم زماني است. يعني زماني نبود كه ماده اُولي نباشد در عين حال ماده اُولي حادث ذاتي و معلول است.
اصطلاح دوم ماده همان است كه در علم فيزيك مطرح است و مرادف است با نوع جسمانی در فلسفه؛ ذرّه مادی بنيادي كه فيزيكدان ها به دنبال كشف آن هستند در اصطلاح فلسفه « جوهر فرد» گفته مي شود كه اگر وجود داشته باشد اولين نوع جسماني است. البته هنوز علم فیزیک موفق به کشف این ذره نشده است .بنیادی ترین ذره ای که تا به حال کشف شده « کوارک» است . بنابراين ماده فيزيك ، نه تنها معادل با مادّه فلسفی نیست ، معادل با جسم فلسفی هم نيست بلکه مرادف با نوع جسمانی است ؛ چون از نظر فلاسفه، جسم ، هم امري عقلي و غيرحسّي است هم مثل ماده اولي ، واحد شخصي بوده در کلّ عالم یکی بیش نیست. بنابراين ماده فيزيكي چه به معني انواع جسماني و چه به معني ذره بنيادين ــ كه ممكن است همان «كوارك » يا ذره اي كوچكتر از آن باشد ــ از نظر فلسفی مي تواند كثير باشد. اما سؤال اين است كه آيا مي تواند بي نهايت باشد؟
اكثر فيزيكدان ها ی امروزي در سايه نظريه« نسبیّت عامّ » و مدل كيهاني «انفجاربزرگ »(big bang ) معتقدند كه ابعاد عالم ماده، محدود است و نمي تواند ابعاد بي نهايت داشته باشد؛ و روشن است كه در ابعاد محدود وجود بي نهايت ذره محال است.
مدل كيهاني انفجار بزرگ مدعي است كه عالم ماده از يك نقطه و با يك انفجار فوق عظيم پديد آمده است. ادوين هابل در سال 1924 تا 1929 م با اندازه گيريهاي دقيق نشان داد كه ستارگان و كهكشان ها در حال دور شدن از همديگرند. گويی همه كهكشان ها روزي در يك نقطه جمع بودند و با يك انفجار عظيم مثل تركش هاي يك بمب كه در هوا منفجر شده است در حال دور شدن از آن نقطه هستند. لذا فيزيكدان ها مدعي شدند كه روزي تمام ماده عالم در يك نقطه متمركز بوده است كه از آن نقطه تعبير مي شود به «گوي آتشين نخسيتن» یا «تکینگی اوّلیّه» خود همين مدل انفجار بزرگ به تنهايي بي نهايت بودن ابعاد عالم را نفي مي كند. چون عالم از یک نقطه شروع شده و در حال انبساط است پس اندازه آن نمي تواند بي نهايت باشد چون در آن صورت باید انفجار بزرگ بی نهایت سال قبل رخ داده باشد و اگر انفجار بزرگ بی نهایت سال قبل رخ داده بود بايد كهكشان ها آن قدر از هم دور مي شدند كه از دید ما ناپديد مي شدند. در حالي كه بسياري از كهكشان ها براي ما قابل مشاهده اند.
نظریّه نسبیت عام مدعي است كه فضا در اثر جرم ، انحنا پيدا مي كند ــــ و فضاي سه بعدي اگر انحنا پيدا كند چهار بعدي مي شود ـــ بنابراين فضاي كل عالم ماده در اثر ماده عالم داراي انحنا است ، نظير يك سطح الاستيك كه اگر وزنه اي روي آن قرار گيرد، در آن فرو رفتگي ايجاد مي كند ــــ اگر كلمه «نسبیت عام» را در اينترنت جستجو بفرماييد تصاويري از انحناء فضا مي توانيد به دست آوريد ـــ نسبیت عامّ ادعا می کند که اگر چگالي متوسط عالم ماده بيشتر از 5 ضرب در( 10 به توان (27-) ) كيلوگرم بر متر مكعب باشد انحناء عالم ماده به قدری خواهد بود که عالم ماده روزي در خود فرو خواهد ريخت و گرانش مواد عالم آن را به نقطه آغازين باز خواهد گرداند؛ ولي اگر چگالی عالم كمتر از اين مقدار باشد انبساط آن ابدي خواهد بود. اگر ذرات عالم ماده بي نهايت يا نزديك به بي نهايت ( بی نهایت حدّی )بود آلان بايد عالم با سرعت سرسام آوری در خود فرو مي ريخت؛ و اساساً گوی نخستین نبايد منفجر مي شد. بنا براين ، طبق این نظريه فيزيكدانان امروزي ، ذرات عالم و ابعاد آن محدود است.
اما در بين فيزيكدان ها افراد نه چندان معروفي هم وجود دارند كه نظريه انفجار بزرگ يا نسبیت عام را نمي پذيرند و مدل هاي ديگري براي عالم ارائه مي دهند كه طبق برخي از آنها ممكن است بتوان از بي نهايت بودن ابعاد جهان و به تبع آن از بي نهايت بودن ذرات جهان دفاع كرد.
اما به نظر مي رسد كه از نظر فلسفي هر دو سوي مساله را به نوعی بتوان با هم جمع نمود ؛ يعني هم محدود بودن ابعاد جهان و تعداد ذرات آن را هم بي نهايت بودن انواع جسمانی را اثبات نمود .
در حكمت متعاليه اثبات مي كنند كه عالم ماده داراي وحدت شخصی است؛ يعني كل عالم ماده يك پيكر واحد بوده بين تمام اجزاء آن ربط وجودي حاكم است ؛ از اينرو وجود خلاء حقيقي را هم انكار مي كنند كه امروزه علم فيزيك هم آن را تأييد مي كند و عالم را سراسر پر از انرژي و نيرو مي داند ؛ و لازمه ی واحد شخصی بودن، در موجود مركب از اجزاء ، محدود بودن اجزاء است؛ چون یک موجود ماهوی مادّی ( موجود مادّی دارای ماهیت) تا از نظر کمّی تعیّن و قطعیّت پیدا نکند محقق نمی شود ؛ و يكي از اقسام كمّ، عدد است. لذا تا موجود مادي تعيّن عددي نداشته باشد تشخّص پيدا نمي كند. به همین علت وجود انسان يا درختي كه بي نهايت جزء داشته باشد محال است؛ كما اينكه وجود انساني به ابعاد بي نهايت هم محال است. در مورد عالم ماده نیز ــ که واحد شخصی است ــ همینطور است. بنابراين ، عالم ماده در هر لحظه محدود به اندازه است . ــ البته اگر کسی وحدت شخصی عالم ماده را نپذیرد می تواند به این نتیجه هم ملتزم نباشد ــ
از طرفي از نظر فلاسفه ماده اُولی قديم زماني است، یعنی همواره بوده و خواهد بود و آغاز و پایان زمانی ندارد ، گرچه آغاز علّی و معلولی دارد. و چون حرکت لازمه مادّه (بالقوّه بودن ) است لذا حرکت کلّی عالم مادّه نیز آغاز و انجام ندارد. از اینرو در حکمت متعالیه ، کلّ عالم مادّه را از ازل تا ابد به عنوان یک واحد سیّال و متحرّک می شناسند. از طرف دیگر فلاسفه ، حرکت واحد را به اعتبار نسبت متحرّک به حدود فرضی مسافت به قطعات حرکت تقسیم می کنند. (ر.ک:نهایةالحکمة ، مرحله 9 ، فصل 4 ، بحث حرکت توسطیّه و قطعیّه) بنا بر این ، عالم مادّه در عین اینکه از ازل تا ابد یک حرکت مستمرّ است ، قابل تقسیم به مقاطع کوچتری از حرکت نیز هست ؛ که هر مقطع را می توان یک عالم در امتداد عالم دیگر محسوب نمود. همانطور که در حرکتهای کوچکتر نیز چنین تقطیع هایی انجام می شود؛ برای مثال جوهر انسان یک موجود سیّال است که از نطفه آغاز و به لحظه مرگ ختم می شود. انسان موجودی است با سه بعد مکانی(طول ، عرض و ارتفاع) و یک بعد زمان که مقدار حرکت جوهری انسان است. بنا بر این ، انسان از نطفه تا مرگ یک واحد حرکت است که ما آن را به قطعات کوچکتری تقسیم کرده برای هر قطعه نامی می گذاریم ؛ قطعه اوّل نطفه ، قطعه دوم علقه ، قطعه سوم مضغه و ... ، قطعه دیگر جنین ، و قطعه بعدی نوزاد ، و بعد از آن کودک و نوجوان و جوان و میانسال و پیرسال و کهن سال. همینطور از دانه تا درخت کهنسال یک واحد سیّال در بُعد زمان است ، که ما مقطعی از آن را جوانه ، مقطعی دیگر را نهال و مقطع بعد از آن را درخت می گوییم. یعنی ما یک شیء را در بعد زمان تقسیم و برای هر قطعه اسمی می گذاریم ، همانطور که انسان را از حیث ابعاد سه گانه (طول و عرض و ارتفاع) تقسیم نموده برای قطعه اسمی می گذاریم ؛ برای مثال اسم قطعه ای را سر ، و اسم قطعه دیگر را گردن و قطعات بعدی را سینه و شکم و ران و ساق و پا می نامیم. عالم مادّه نیز از ازل تا ابد یک حرکت است که ما از لحظه انفجار بزرگ تا لحظه تخریب بزرگ(قیامت) را عالم خودمان می نامیم. بنابراين ، اگر مدل انفجار بزرگ درست باشد ، پس قبل از انفجار بزرگ نيز عالمي ديگر بوده است و چون از دیدگاه نظریّه نسبیّت عامّ بعد از تخریب بزرگ ، وضعیّت عالم مثل نقطه آغاز آن خواهد بود و دوباره منفجر شده و بنیان عالم دیگری را خواهد گذاشت ، می توان تصوّر نمود که نقطه آغاز عالم ما نیز نتیجه تخریب عالمی قبل از عالم ما بوده است.قبل از آن نيز عالمي ديگر تا بي نهايت عالم ماده. یعنی از دید نظریّه نسبیّت عامّ ، نقطه پایان هر عالمی را می توان نقطه آغاز عالم بعد از خود به شمرد. بنا بر این از ترکیب نظریّه حکمت متعالیه در باب ازلیّت عالم مادّه و حرکت توسّطیّه و قطعیّه و نظریّه انفجار بزرگ می توان به نظریّه وجود بی نهایت عالم در طول هم دست یافت. بنا بر این ، بعد از تخريب بزرگ و متمركز شدن مواد عالم در يك نقطه نيز دوباره عالمي نو از مواد عالم ما پديد مي آيد و اين روند تا بي نهايت سال ادامه مي يابد و در هر عالمي ميلياردها ، نوع جسماني و افراد آنها پديد مي آيند كه در فلسفه آنها را «حوادث زماني» گويند؛ برای مثال از موادّ بدن یک انسان که مقدار اندکی است ، در طول ملیونها سال ممکن است هزاران موجود زنده دیگر پدید آیند. بنابراين اگر بی نهایت عالم در امتداد هم وجود داشته باشند در آن صورت می توان گفت که در گذشته، بي نهايت حوادث زماني و موجودات جسماني وجود داشته اند ، در آينده نيز بي نهايت موجود جسماني پديد خواهند آمد. اما لازمه اين امر آن نيست كه ذرات بنيادين عالم ماده هم بي نهايت باشند ؛ چون این بی نهایت موجود همه در یک زمان موجود نمی شوند بلکه یکی نابود و دیگری از ذرّات آن پدید می آید. پس ذرّات عالم معدود ولی تعداد موجودات جسمانی که در طول زمان از آنها پدید می آیند بی نهایت است. در روایات اهل بیت (ع) نیز شواهدی بر وجود عوالم زیاد در گذشته موجود است ؛ همچنین شواهدی که نشان می دهد بعد از قیامت نیز عوالم مادّی دیگری وجود خواهند داشت. « عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ:« أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ.» فَقَالَ يَا جَابِرُ تَأْوِيلُ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَفْنَى هَذَا الْخَلْقَ وَ هَذَا الْعَالَمَ وَ أَسْكَنَ أَهْلَ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أَهْلَ النَّارِ النَّارَ جَدَّدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَالَماً غَيْرَ هَذَا الْعَالَمِ وَ جَدَّدَ عَالَماً مِنْ غَيْرِ فُحُولَةٍ وَ لَا إِنَاثٍ يَعْبُدُونَهُ وَ يُوَحِّدُونَهُ وَ خَلَقَ لَهُمْ أَرْضاً غَيْرَ هَذِهِ الْأَرْضِ تَحْمِلُهُمْ وَ سَمَاءً غَيْرَ هَذِهِ السَّمَاءِ تُظِلُّهُمْ لَعَلَّكَ تَرَى أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّمَا خَلَقَ هَذَا الْعَالَمَ الْوَاحِدَ وَ تَرَى أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ يَخْلُقْ بَشَراً غَيْرَكُمْ بَلْ وَ اللَّهِ لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَلْفَ أَلْفِ آدَمٍ أَنْتَ فِي آخِرِ تِلْكَ الْعَوَالِمِ وَ أُولَئِكَ الْآدَمِيِّين‏ : جابر بن يزيد گويد: از امام باقر (ع) در باره آيه «آيا ما از آفرينش نخست ناتوان شديم؟ بلكه آنان در آفرينش جدیدی هستند.» پرسيدم، حضرت فرمود: اى جابر! تأويل آيه ، اين است كه خداوند متعال آنگاه كه اين آفريدگان و اين جهان را فانی ساخت و بهشتيان را در بهشت و دوزخيان را در دوزخ جاى داد، جهان ديگرى غير از اين جهان را از نو پديد مى‏آورد، بدون نر و ماده ، تا او را پرستيده و يگانه دانند و برای آنان زمينى غير از اين زمين مى‏آفريند كه در آن استقرار يافته و آسمان ديگرى كه بر آنان سايه افكند. شايد تو بر اين پنداری كه خداوند تنها اين جهان را آفريده و به جز شما بشرى را نيافريده است؟ آرى به خدا سوگند! به طور حتم خداوند متعال هزار هزار جهان و هزار هزار آدم آفريده كه تو در پايان اين جهان‏ها و آن آدميان هستى. »(الخصال ؛ج‏2 ؛ص652 ) در حدیث شریف هم از وجود عالم مادّی دیگر بعد از قیامت خبر داده شده است ، هم از عوالمی قبل از عالم ما که از تعبیر « أَنْتَ فِي آخِرِ تِلْكَ الْعَوَالِمِ » استفاده می شود که عالم فعلی ما در امتداد آن عوالم قبلی قرار دارد نه در عرض آنها.
در حكمت متعاليه مطلبی نیز مطرح است كه می توان از آن بر احتمال وجود بي نهايت عالم در عرض همدیگر استدلال نمود ؛ آن مطلب اين است كه ماده اولي ، قابليت صرف است؛ و مي تواند هر صورتي را بپذيرد. اولين صورتي كه ماده در عالم ما پذيرفته است، صورت جسماني است اما از كجا معلوم كه ماده، صور ديگري غير از صورت جسماني را هم نپذيرد. صوري كه از حواس ما پوشيده است. مثلا ممكن است غير از صورت جسماني كه سه بعدي است صور ديگري مثل صورت چهار بعدي، پنج بعدي و صورت nبعدی هم وجود داشته باشد ؛ كه در صورت وجود داشتن از ديده ی ما پنهان خواهند بود؛ چون موجود چهار بعدي اگر در عالم سه بعدي حاضر شود تنها سه بعد آن ديده خواهد شد ، و ما گمان خواهيم كرد كه آن يك موجود سه بعدي است. لذا مي توان فرضيه ی وجود بي نهايت عالم را مطرح كرد. امروزه در فيزيك نوين نيز فرضيه ی عالم 10 بعدي مطرح است كه مدعي است عالم چهار بعدي ما ( 3 بعد فضایی + بعد زمان ) يك دو قلوي 6 بعدي هم دارد.
لكن اين فرضيه فلسفی نيز نمي تواند وجود بي نهايت ذره بنيادين را ثابت كند چون دليلي كه فلاسفه بر محدوديت عالم ماده اقامه كرده اند شامل كل عالم ماده است نه فقط عالم اجسام. اگر تعداد زيادي عالم ماده هم موجود باشد، باز ، همه ی آنها در مادي بودن مشتركند و تفاوت آنها فقط در صورت خواهد بود و وحدت شخصي كه فلاسفه مدعي آن هستند وحدت شخصی عالم ماده است لذا طبق اين نظريه تمام اين عوالم فرضي اجزاء يك پيكر واحد خواهند بود.بنابراین از نظر فلسفی ابعاد عالم ماده و مقدار ذرات آن محدود است ؛ ولی انواع جسمانی و حوادث زمانی بی نهایتند.
2. فرضی که حضرت عالی مطرح نموده اید مبنی بر این که فضای عالم بی نهایت باشد و در هر قسمتی از آن ذرّات کمی وجود داشته باشند ، شبیه فرضی است که نیوتن و هم عصران او درباره عالم داشتند. طبق نظریّه جاذبه عمومی نیوتن همه اجسام بر همدیگر نیرو وارد می کنند لذا اگر ابعاد عالم محدود باشد در آن صورت برآیند نیرویی که اجرام آسمانی بر همدیگر وارد می کنند باعث خواهد شد که همه این اجرام به سمت مرکز ثقل عالم سقوط کنند. نیوتن و هم عصران او برای جلوگیری از این پیامد نظریّه گرانش عمومی ، ابعاد و اجرام عالم را بی نهایت فرض می کردند تا مرکز ثقلی وجود نداشته باشد. فیزیکدانان امروزی این فرضیّه را فرضیّه جهان ایستا می نامند. چون لازمه این فرضیه آن است که اجرام آسمانی در بعد کلان نسبت به هم هیچ حرکتی نداشته باشند. امّا این فرضیّه با چند مشکل عمده مواجه است. اوّل اینکه این فرضیّه پدید آمدن ستارگان از ذرّات را توجیه نمی کند ؛ لازمه این فرضیّه آن است که ذرّات عالم به صورت یکنواخت در عالم پخش شوند ، در حالی که چنین نیست ؛ چگالی ذرّات در ستارگان کجا و چگالی ذرّات در سحابیها کجا. دوم این که طبق این فرضیّه باید بی نهایت ستاره در عالم وجود داشته باشد چون ستارگان از همین ذرّات پدید می آیند ؛ در حالی که تعداد ستارگان محدود است ؛ چون اگر بی نهایت ستاره در جهان وجود داشت در آن صورت آسمان شب باید مثل روز روشن می شد ؛ چرا که از تجمع بی نهایت شعاع نوری بسیار ضعیف غیر قابل دید ، نوری به قدرت بی نهایت پدید می آید. بنا بر این ، این فرضیّه امروزه هیچ طرفدار معروفی ندارد ؛ بخصوص اینکه با کشف ادوین هابیل معلوم شده است که ستارگان با سرعت زیادی در حال دور شدن از همدیگرند. اگر مقدار مادّه عالم بی نهایت بود از نظر قوانین فیزیک چنین واقعیّتی توجیه ناپذیر بود.
3. آنچه گفته شد تنها مربوط به عالم مادّه بود ، امّا از نظر فیلسوفانی چون ملاصدرا و بسیاری از پیروان او موجودات عالم برزخ بی نهایتند. چون در طول بی نهایت زمان گذشته ، بی نهایت موجود مادّی سیر جوهری خود را تمام نموده و وارد عالم برزخ شده اند. ــ از موجودات زنده و غیر زنده ــ ملاصدرا در کتاب شواهد الرّبوبیّه تصریح نموده که در عالم برزخ بی نهایت موجود و بی نهایت عالم وجود دارد.(ر.ک: شواهد الرّبوبیّه ، المشهد الرابع ، الشاهد الاوّل ، الاشراق الثالث ، الوجه الرابع)

پرسمان دانشجویی