عقل نظرى بدون تهذيب نفس | کتابخانه مجازی الفبا

آيا عقل نظرى بدون تهذيب نفس، مى‏ تواند به مراحل عالى كشف حقيقت برسد؟

خير؛ از مجموع روايات در باب خلقت «عقل»، چنين استفاده مى‏شود كه عقل داراى دو قوس صعود و نزول است و از آن به اقبال (روى آوردن) و ادبار (بازگشتن) تعبير شده است.نگا: اصول كافى، ج 1، صص 10 - 21. با توجه به مضامين احاديث و تفسير انديشمندان بزرگ اسلامى «اقبال عقل»، روى آوردن به عالم طبيعت، اجسام، مواد و عالم كثرت است و در همين عالم، عقل در نازل‏ترين مرتبه خود قرار مى‏گيرد و مردم آن را گاه در امور معاش و گاه در امور معاد خود به كار مى‏برند. «عقل نزول كرده»، همان عقلى است كه گاهى براى فراگيرى علوم مختلف و به دست آوردن و حفظ تجربه‏ها از آن استفاده مى‏شود: «العقل حفظ التجارب»؛ نهج البلاغه (تحقيق محمد عبده)، ج 4، ص 52.؛ امّا «ادبار عقل»؛ يعنى، پشت كردن به اين عالم و رجوع به سوى جايگاه اصلى كه همان عقل توحيدى و الهى است.شرح اصول كافى، ج 1، ص 403.
از عقل به اين سو افتاده، به عقل «اكتسابى»، «جزئى»، «بشرى» و «دنيايى» و از عقل به آن سو نظر كرده، به عقل «آخرتى»، «الهى»، «كلى» و «خدادادى» تعبيرمى‏كنند.
عقل كل را گفت ما زاغ البصر عقل جزوى مى‏كند هر سو نظر

عقل ما زاغ است نور خاصگان‏ عقل زاغ، استاد كور مردگان‏

مثنوى معنوى، دفتر 4، ابيات 1309 - 1310.
آنچه از نظر دين معتبر است، عقل سليم الهى است؛ ولى آنچه در نزد عموم مردم هست، فرسنگ‏ها با آن عقل فاصله دارد. در فرهنگ دينى، اصل و ذات عقل، معتبر دانسته شده است و عموم مردم به بازتابى از آن توجّه دارند. از اين رو هر چه از اصل عقل فاصله بيشتر باشد، فهم حقايق سخت‏تر مى‏شود.
از اين جهت، هر چه عقل از اصل خود بيشتر دور شود، حقايق نمايى و ارشاد و راهنمايى آن، خدشه‏دارتر مى‏گردد! بديهى است زمانى عقل مى‏تواند در انديشه‏هاى خود كامياب شود كه به منشأ خود بپيوندد. اين پيوستن تنها در پرتو نياميختن با هواهاى نفسانى و عدم پيروى از آنها به دست مى‏آيد و اين همان تهذيب نفس و پرهيزگارى است.نگا: چالش درون جدال تاريخى عقل و عشق، صص‏34 - 36.
در فرهنگ دينى، «عقل جزئى» بايد به منشأ خود؛ يعنى، عقل كلّى متصل شود و عقل بشرى رنگ عقل الهى به خود گيرد و عقل دنيايى، عقل آخرتى گردد. «عقل كلى»، همان عقلى است كه موجب هدايت و وصول به مقصد مى‏شود و «عقل الهى»، همان عقلى است كه خود را تحت فرمان الهى قرار داده، نافرمانى در برابر او را روا نمى‏دارد.
از همين رو براى آنكه عقل جزئى و نزول يافته، با مبدأ خود ارتباط يابد و سير صعودى به موطن اصلى‏اش را آغاز كند. و در پرتو اين سير و اتصال و توجّه، راهنماى انسان باشد؛ در اسلام «تعقّل» و «پرهيزگارى» مقارن با يكديگر مطرح شده است.براى نمونه نگا: غافر (4)، آيه 3. در اين خصوص علامه طباطبايى«رحمه الله» مى‏نويسد:
«شكى نيست كه قرآن مجيد و روايات، تقوا را در جانب علم معتبر مى‏دانند. انسان تنها با پديد آوردن زمينه‏هاى مناسب براى قواى شعورى، مى‏تواند بر افكار خود تسلّط يابد و به معارف خود وسعت بخشد. افراط و تفريط انسان در پيروى قوه‏اى از قواى خود، موجب مى‏شود كه در افكار و معارفش، انحراف پديد آيد؛ زيرا در اثر افراط، تمام خواسته‏هاى آن قوه را عملى مى‏سازد و آن را بر ساير تصديقات و افكار قواى ديگر مقدم مى‏دارد و از مقتضيات ديگر قوا غافل مى‏شود. بنابراين، معارف حقّه و علم‏هاى سودمند، تنها در صورتى فراچنگ مى‏آيد كه بشر، اخلاق خود را اصلاح كند و فضايل انسانى و ارزنده خود را كامل نمايد كه اين همان «تقوا» است. قرآن كريم به خاطر استقامت فكر و صواب بودن علم و خالى بودنش از خيالات حيوانى و القائات شيطانى، تقوا را در تفكّر و تعقل شرط دانسته است؛ نه اينكه در مقابل تفكر منطقى، تقوا را هم - مانند تذكر - راه مستقل و جدايى قرار دهد».الميزان، ج 5، صص 267 - 270.
باز عقلى كاو رمد از عقل عقل‏ كرد از عقلى به حيوانات نقل‏

عقل كامل را قرين كن با خرد تا كه باز آيد خرد زان خوى بد

مثنوى معنوى، دفتر1، بيت 3220 و دفتر 5، بيت 738.

پرسمان دانشجویی