رابطه اختيار انسان با اراده و علم الهى | کتابخانه مجازی الفبا

رابطه اختيار انسان با اراده و علم الهى چگونه است؟ با توجه به مطلق بودن علم خدا - به نحوى كه حتى به كارها و حوادثى كه در آينده رخ خواهد داد نيز علم (پيشين) دارد - پس كارهاى ما در آينده از قبل مشخص است؛ اين مسأله چگونه با اختيارى بودن افعال ما سازگار است؟

خداى متعال چون موجود پيراسته از هر محدوديت و نقص و احتياج است و داراى تمام صفات زيباى كمال است، هم اراده او فوق همه اراده‏هاست و هم علم او، مطلق است و هم تمام كارهاى او بر اساس علم و حكمت و اراده حكيمانه است، از طرف ديگر در عالم آفرينش انسان موجود ممتازى است كه داراى قدرت اختيار و انتخاب است و هيچ كدام از اينها مغاير و يا نفى كننده ديگرى نيست، خداى متعال بر اساس اراده حكيمانه‏اش نظام آفرينش را بر مبناى نظام أحسن قرار داد «الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلَقَهُ» ؛ سجده (32)، آيه 7. «همان كسى كه هر چيزى را آفريده است نيكو آفريده» از اين رو مشيت و اراده حضرت حق بر اين قرار گرفت كه انسان به گونه‏اى آفريده شود كه موجودى داراى اختيار باشد. «هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ» ؛ تغابن (64)، آيه 2. «او است آن كسى كه شما را آفريد؛ برخى از شما كافرند و برخى مؤمن» و «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي ما آتاكُمْ» ؛ مائده (5)، آيه 48. «و اگر خدا مى‏خواست شما را يك امت قرار مى‏داد، ولى خواست تا شما را در آنچه به شما داده است بيازمايد» و پس از نشان دادن را خوب و بد، مسير هدايت و سعادت و گمراهى و شقاوت، خود نشان هر كدام كه خواست انتخاب كند «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ‏شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ» ؛ كهف (18)، آيه 29. «و بگو حق از پروردگارتان (رسيده) است. پس هر كه بخواهد بگرود و هر كه بخواهد انكار كند». البته تبعات و آثار و نتايج اين راه‏ها يكى نيستند «أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ» ؛ سجده (32)، آيه 18. «آيا كسى كه مؤمن است، چون كسى كه نافرمان است؟ يكسان نيستند» فرجام صراط مستقيم رهيابى به رحمت الهى و پاداش‏هاى نيكوست و فرجام انحراف و گنه كارى بدبختى و گمراهى و دچار عداب دردناك الهى شده است. «فَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا كُفْرانَ لِسَعْيِهِ» ؛ انبياء (21)، آيه 94. «پس هر كه كارهاى شايسته انجام مى‏دهد و مؤمن (هم) باشد، براى تلاش او ناسپاسى نخواهد بود» «إِلاَّ مَنْ تَوَلَّى وَ كَفَرَفَيُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَكْبَرَ» ؛ غاشيه (88)، آيه 24. «كه خداوند او را به آن عذاب بزرگتر عذاب كند» اين مشيت خداى متعال است لذا مى‏فرمايد: «وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لأَمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعاً أَ فَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ» ؛ يونس (10)، آيه 99. «و اگر پروردگار تو مى‏خواست، قطعاً هر كه در زمين است همه آنها يكسر ايمان مى‏آوردند. پس آيا تو مردم را ناگزير مى‏كنى كه بگروند؟» پس اختيار ما بر اساس ارده حكيمانه خداست. در عين حال لازمه تكامل اختيارى و انتخابى، گزينه‏هاى نادرست و انتخاب مسيرهاى نادرست از سوى برخى افراد انتخابگر است پس اين انتخاب بد يا خوب، گناه يا ثواب بر اساس اراده خداى متعال در طرح نظام احسن است «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدى‏ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِينَ» ؛ انعام (6)، آيه 35. «و اگر خدا مى‏خواست قطعاً آنان را هدايت گرد مى‏آورد، پس زنهار از نادانان مباش» گر چه خداى متعال در مورد گناه، از آن كار راضى نيست ولى در مورد ثواب علاوه بر اراده، راضى نيز هست «إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنْكُمْ وَ لا يَرْضى‏ لِعِبادِهِ الْكُفْرَ وَ إِنْ تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ» ؛ زمر (39)، آيه 7. «و اگر كفر ورزيد، خدا از شما سخت بى نياز است و براى بندگانش كفران را خوش نمى‏دارد، و اگر سپاس داريد آن را براى شمامى پسندد» اما نكته ظريف در مورد علم پيشين الهى اين است كه خداى متعال مى‏داند كه‏ها در آينده باراده و انتخاب و خواست خود چه گزينه رفارى را بر مى‏گزينيم و چه كار انجام مى‏دهيم، حال اگر در وقت مقرر، ما آن كار را با اراده خود ندهيم؛ بلكه به سبب علم الهى، اراده از ما سلب شود، علم خدا بر خلاف خواهد شد چون متعلق علم خدا «كارهاى ما با اختيار خودمان» «يَعْلَمُ ما تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ وَ سَيَعْلَمُ الْكُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَى الدَّارِ» ؛ رعد (13)، آيه 42. «آنچه را كه هر كسى به دست مى‏آورد مى‏داند. و به زودى كافران بدانند كه فرجام آن سراى از كيست» «أَلا إِنَّ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قَدْ يَعْلَمُ ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ» ؛ نور (24)، آيه 64. «هشدار كه آنچه در آسمانها و زمين است از آن خداست. به يقين آنچه را كه بر آيند او مى‏داند» «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمالَكُمْ» ؛ محمد (47)، آيه 30. «در نتيجه ايشان را به سيماى (حقيقى)شان مى‏شناسى و از آهنگ سخن به (حال) آنان پى خواهى برد؛ و خداست كه كارهاى شما را مى‏داند» بود اما در وقت مقرر مشخص شد كه «كارهاى ما بدون اختيار» ديگرى رخ داد. لذا خداى متعال با هشدار به گنهكاران وافراد غير صالح مى‏فرمايد: شما كه پند نمى‏گيريد و به راه خطا مى‏رويد هر كارى مى‏خواهيد انجام دهيد اما بدانيد كه خداى متعال به همه آنچه كه شما (با اختيار واراده‏تان) انجام مى‏دهيد بصير و آگاه است «اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ» ؛ فصلت (41)، آيه 40. «هر چه مى‏خواهيد بكنيد كه او به آنچه مى‏خواهيد بيناست» بنابراين خداى متعال علم دارد كه ما در آينده با اختيار خودمان چه كارى را انجام مى‏دهيم و مانند يك نفر استادى كه صددرصد شاگردش را مى‏شناسد و آينده كارى و رفتارى او را مى‏داند، هرگز اين دانستن ما به جبر و محدوديت اختيار و اراده انسان نخواهد بود.

پرسمان دانشجویی