اوصاف امامان(ع) | کتابخانه مجازی الفبا

آيا ائمه در محيط، فرا انسانى فكر مى‏ كنند؟ آيا بر همه چيز آگاهى دارند و نادانى در هيچ زمينه‏ اى به آنان راه ندارد؟ آيا بر همه چيز ولايت دارند؟ آيا غير از كمالات معنوى، كمالات علمى هم دارند؟ آيا عارى از حرام‏اند و حرامات در آنها اثر نگذاشته و در بعضى موارد اسطوره‏ وار فكر نمى‏ كنند؟ مصاديقى كه اين گونه سؤالات و شبهات را در ذهنم تداعى مى‏ كند كم نيستند.

در باب «امامت» و اوصاف آن، پاسخ را با حديثى از امام رضا(ع) آغاز مى‏كنيم: «ان الامامة اجل قدرا و اعظم شأناً من ان يبلغها الناس بعقولهم اوينالوها بآرائهم او يقيموا اماماً باختيارهم»؛ «به درستى شأن امامت برتر و بالاتر از آن است كه [1.] با عقل و انديشه عادى بتوان شناخت، [2.] يا با رأى و نظر مردم آن را به دست آورد، [3. ]يا به تعيين و انتخاب مردم، آن را تعيين كرد».اصول كافى، روايت 518.
زدلبرى نتوان لاف زد به آسانى‏ هزار نكته در اين كار هست، تا، دانى!

به جز شكردهنى، مايه‏هاست خوبى را به خاتمى نتوان زد، دم از سليمانى‏

ديوان حافظ.
آن‏ها را كه ما نمى‏توانيم بشناسيم؛ چگونه مى‏توانيم توصيف‏كنيم؟ تنها مى‏توان دست نياز به كلمات گهربار خود آنان دراز كرد و از خودشان استمداد جست.
ساقى بيا كه عشق ندا مى‏كند بلند كان كس كه گفت قصه ما، هم زما شنيد

همان.
در عين حال اگر به مقدمه كوتاهى كه در قالب چند نكته در ذيل مى‏آيد توجه شود؛ آن گاه بهتر مى‏توان رواياتى را كه در باب اوصاف و شخصيت ائمه(ع) وارد شده است، درك كرد.

1- مراتب عالم هستى:
1. جهان هستى داراى مراتب و درجاتى است كه از دو جهت مطرح است: يكى «قوس نزول» و ديگرى «قوس صعود». در قوس نزول، بعد از مبدأ هستى؛ يعنى، خداوند متعال، عالم عقول و مجردات قرار دارد و سپس جهان مثال يا برزخ و به دنبال آن جهان ماده. در «قوس صعود» نيز از جهان ماده به «جهان مثال» مى‏رسيم و از جهان مثال به «جهان مجردات». در اين باب نگا: محمد شجاعى، معاد يا بازگشت به سوى خدا، شركت سهامى انتشارات، تهران: چاپ اول، 1367، ج 1، صص 226 - 212.
2. در ميان موجودات جهان، تنها انسان است كه مى‏تواند ميان جهان ماده و جهان مجردات، رابطه و پيوند برقرار سازد. در واقع وجود انسان، رابطه و پل پيوند، ميان تمام عوالم هستى و درجات مختلف آن است. وجود انسان، بستر و موضوع حركت از قوه بى‏نهايت تا فعليت بى‏نهايت است؛ از اين رو «قوس صعود» تنها در بستر وجود آدمى - از پايين‏ترين درجه هستى تا به بالاترين درجه آن - قابل تحقق است.
3. همه اوصاف و آثارى كه ما مى‏شناسيم، ناشى از وجود است؛ چرا كه در جاى خود ثابت شده، جز وجود هيچ حقيقت اصيل ديگرى منشأ آثار نيست. در اين باب نكا: علامه سيدمحمدحسين طباطبايى، نهايةالحكمه، مرحله اول، فصل 2و3.
4. از آن جا كه «وجود» داراى مراتب متعددى است (يعنى، وجود خداوند، وجود مجردات، وجود عالم مثال و وجود عالم مادى) هر نوعى از انواع مختلف جهان هستى، براساس بهره‏مندى‏اش از اين مراتب وجودى، از آثار و لوازم و اوصاف آن نيز بهره‏مند مى‏گردد. به بيان ديگر، از آن جا كه همه اوصاف و آثار، برخاسته از ذات وجودند، هر پديده‏اى به ميزان درجه وجودى خويش، داراى فضايل و كمالات خواهد بود و چون انسان، تنها موجودى است كه به دليل ساختار وجودى‏اش، مى‏تواند ميان جهان ماده و جهان مجردات رابطه برقرار سازد؛ تنها موجودى خواهد بود كه مى‏تواند اوصاف و لوازم و آثار عوالم گوناگون هستى را در خود داشته باشد و آنها را در خويش محقق سازد. در اين باره ر.ك: مقالات، ج اول.
5. به دليل آن كه «عالم مجردات»، برتر از «عالم مثال» و «عالم مثال» برتر از «عالم مادى» است، اوصاف وجودى اين عوالم نيز برتر از ديگرى مى‏باشد. از اين رو اگر انسان بتواند استعدادهاى نهفته خود را به فعليت رسانده، از ماده و عالم مثال عبور كند؛ مى‏تواند به عالم تجرّد راه يافته، از اوصاف و لوازم و آثار وجودى اين مرتبه از هستى بهره‏مند گردد؛ لوازمى كه فراتر از عالم مثال و ماده است.
6. ناگفته نماند كه سه مرتبه ياد شده از عالم هستى؛ يعنى: «عالم تجرد و جبروت» كه عالم بالاتر و نزديك‏تر به مبدأ متعال است و موجودات آن از مراتب و وجودى بالاتر برخوردارند و «عالم مثال» كه مترتب بر عالم تجرّد و متأخر و نشأت گرفته از آن است و نيز «عالم و نظام مادى» كه عالم شهادت و ناسوت نيز ناميده مى‏شود و آخرين عالم از عوالم وجود و هستى و نشأت گرفته از عالم مثال و مترتب بر آن است؛ خود داراى عوالمى هستند كه برخى برتر از بعضى و برخى مترتب بر بعضى ديگر و نشأت گرفته از آن است. از اين رو مثلاً ميان موجودات مجرد - بسته به اين كه در چه مرتبه‏اى از مراتب عالم تجرّد قرار گرفته باشند - تفاوت وجود دارد و لذا لوازم و آثار و صفات نيز متفاوت مى‏گردد. ر.ك: معاد يا بازگشت انسان به سوى خدا.

2- امام رأس هرم هستى:
با توجّه به اين چند نكته - به اعتقاد ما - امام شخصيتى است كه در هرم هستى كائنات، نقطه رأس آن است. كسى كه از حيث درجه كمالات وجودى، در برترين نقطه قرار دارد و امير كاروان سير، در قوس نزولى و صعودى وجود است. از آن جا كه از قيود نظام مادى رهيده و تعينات عالم مثال را كنار گذاشته است؛ به عالم تجرّد بار يافته و در اين عالم نيز در مرتبه اعلا قرار دارد كه از تمامى موجودات ديگر عالم تجرد، برتر و بالاتر است. از اين رو، از لوازم و آثار و صفات والاترين مرتبه «عالم تجرد» برخوردار است. به بيان ديگر چون وجود آنان، برترين وجود است، صفات آنان - كه از وجود سرچشمه مى‏گيرد - برترين صفات است؛ به صورتى كه عقل از فهم و درك آن در تحير بوده و هيچ‏گاه به كنه آن نايل نمى‏گردد. حضرت رضا(ع) در حديث زير به اين حقيقت اشاره فرموده است: «... در حقيقت جايگاه امامت، جايگاه پيامبران بوده و اين مقام ميراث اوصياى ايشان است... امام همه فضايل و معارف را بى‏كسب و طلب، بلكه با انتخاب و عنايت حق، دارا است، با اين حساب كه را رسد كه امام را بشناسد و بتواند انتخابش كند؟ زهى خيال محال، در اين جايگاه خِرَدْ سرگردان، دلْ بى‏قرار، انديشه حيران، ديده نارسا، توانا ناتوان، حكيمْ سرگشته، حليمْ كوته دست، اديبْ سرشكسته، خردمندْ بى‏خبر، شاعر بى‏زبان، اديب بى‏بيان، سخندان درمانده كه چه سان مى‏توان گوشه‏اى از عزت و ارجمندى مقام امامت و فضيلتى از فضايل بى‏پايان آن را بيان داشت؟ همگى برآنند كه دست‏ها از وصف و نشان اين جايگاه رفيع، كوتاه است؛ تا چه رسد به بحث از عمق و باطن آن...». كافى، ح 518.
بر اين اساس، «امام» انسان برتر است نه برتر از انسان؛ چرا كه آنان همچون ديگر انسان‏ها غذا مى‏خوردند و براى تأمين معاش، تلاش و كوشش نموده، براى رفع خستگى استراحت مى‏كردند. با مشاهده حوادث ناگوار و تلخ، ناراحت و آزرده خاطر مى‏شدند. اينها همه نشانه بشر بودن امام است. اما از آن جا كه همين انسان مى‏تواند ميان «جهان ماده» و «جهان مجردات» پيوند برقرار سازد؛ در نتيجه انسانى است - كه در عين انسان بودن - خويش را متصل به بالاترين مرتبه از عوالم وجود (عالم تجرد)، آن هم در والاترين مرتبه‏اش، ساخته است. از اين رو امام «انسان برتر» است، نه برتر از انسان. و چون امام همانند پيامبر، از درجه وجودى خاصى برخوردار است، بر همه چيز ولايت داشته، به نوعى حاكميت تكوينى بر كائنات دارد. امام صادق(ع) در اين زمينه مى‏فرمايد: «اگر امام در جهان نباشد، جهان براى ساكنان آن، همانند دريا آرام نخواهد داشت». همان، ح 453.
سير سپهر و دور قمر را چه اختيار در گردشند بر حسب اختيار دوست‏

ديوان حافظ.
همچنين لازمه ولايت تكوينى امام، آن است كه بر جريان حوادث و رفتار انسان‏ها، اشراف و نظارت داشته باشد؛ چنان كه حضرت على(ع) مى‏فرمايد: «خداوند ما را پاك و معصوم داشته، گواهش بر آفريدگان و حجتش در روى زمين گردانيد». كافى، ح 495 و نيز نگا: روايت‏هاى 491، 692، 694، 686.

پرسمان دانشجویی