شناخت برهان صديقين | کتابخانه مجازی الفبا

«برهان صدّيقين» در شناخت خدا به چه معنى است؟

صدّيق، مبالغه صادق است و آن، كسى است كه در اقوال، افعال، نيت‏ها و عهدهايش با خدا و خلق خدا، ملازم صدق است. تعليقه بر شرح حكمت، صص 488 - 497. اين برهان را اولين بار شيخ الرئيس ابو على سينا در نمط چهارم از كتاب اشارات، مطرح نمود و آن را «برهان صديقين» ناميد. از بيانات ابن سينا در ذيل اين برهان معلوم مى‏شود كه جرقه‏هاى نخستين چنين برهانى را آيات نورانى قرآن در ذهن و انديشه او روشن كرده است. ابن سينا؛ الاشارات و التنبيهات؛ ج 3، ص 66.
مرحوم محقق طوسى، شارح بزرگ سخنان و آراء ابن سينا، دليل اين نامگذارى را چنين گزارش مى‏كند: «از آنجا كه روش قوم از [الهيون ]راست‏ترين از دو راه [طبيعيون و متكلمان‏] بود اين قوم را صدّيقين نام نهاده». نصيرالدين الطوسى؛ شرح الاشارات؛ ص 214.
به دليل آنكه در اين برهان با كمترين پيش‏فرض و كمترين مبانى، وجود خدا اثبات مى‏شود؛ پس از ابن سينا، حكماى بزرگ اسلامى به آن توجه بسيار كردند و هر يك با تقرير و بيان خاصى به تشريح آن پرداختند. حكيم الهى، مرحوم ميرزا مهدى آشتيانى، نوزده تقرير مختلف از برهان صدّيقين را مطرح نموده‏اند. تعليقه بر شرح حكمت، صص 97 و 488.
به هر حال، اين برهان صرفاً با نظر در حقيقت وجود، خداوند را اثبات مى‏كند. از همين رو، با برهان متكلمان كه از راه حدوث زمانى وجود خدا را اثبات مى‏كنند؛ و با برهان طبيعيون كه از طريق حركت وجود خداوند را اثبات مى‏كنند و با برهان حكماء الهى كه از طريق امكان ذاتى وجود خداوند را ثابت مى‏نمايند و با برهان عرفاء كه از راه كشف و شهود به خداوند مى‏رسند، متفاوت؛ و تنها راهى است براى صدّيقين.
در اين مجال، نمى‏توان به همه تقريرهاى برهان صدّيقين يا مهم‏ترين آن‏ها اشاره كرد، براى آشنايى با برخى از اين تقريرها، نك: عليزمانى، اميرعباس؛ «برهان صدّيقين از ديدگاه حكماى مسلمان»؛ در كتاب حكيم سبزوارى (كنگره بزرگداشت دويستمين سال تولد) صص 231 - 249. ولى به دليل آنكه تقرير مرحوم علامه طباطبايى را در كتاب وزين اصول فلسفه و روش رئاليزم ج 5، صص 86 - 76. از تقريرهاى ديگر روان‏تر و جامع‏تر مى‏دانيم، بيان ايشان را مطرح مى‏كنيم:
«واقعيت هستى كه در ثبوت وى هيچ شك نداريم، هرگز نفى نمى‏پذيرد و نابودى برنمى‏دارد؛ به عبارت ديگر، واقعيت هستى بى هيچ قيد و شرط واقعيت هستى است و با هيچ قيد و شرطى لاواقعيت نمى‏شود و چون جهان گذران و هر جزء از جهان نفى را مى‏پذيرد، پس عين همان واقعيت نفى‏ناپذير نيست بلكه با آن واقعيت، واقعيت دارد و بى آن از هستى بهره‏اى نداشته و منتفى است و البته نه به اين معنا كه واقعيت با اشياء يكى شود و يا در آنها نفوذ يا حلول كند و يا پاره‏هايى از واقعيت جدا شده و به اشياء بپيوندد [بلكه مانند نور كه اجسام تاريك با وى روشن و بى‏وى تاريك مى‏باشند و در عين حال همين مثال نور در بيان مقصود خالى از قصور نيست‏] به عبارت ديگر، او خودش عين واقعيت است و جهان و اجزاى جهان با او واقعيت دارد و بى او هيچ و پوچ مى‏باشند.
نتيجه: جهان و اجزاى جهان در استقلال وجودى خود و واقعيت داربودن خود، تكيه به يك واقعيتى دارند كه عين واقعيت و به خودى خود واقعيت است؛ [و او همان خداوند و ذات لايزال حق است‏].»

پرسمان دانشجویی