عذاب و علم پيشين خداوند | کتابخانه مجازی الفبا

همان طور كه مى‏ دانيم خداوند از همه اسرار ما باخبر است و مى‏داند سرانجام چه مى‏شود و از همان اول براى او مشخص است كه فلانى چه كاره مى‏شود. از طرفى خوب و بد بودن ما براى خدا فايده‏اى هم ندارد، حال چرا خداوند ما را به بهشت و جهنم مى‏برد و ما را مورد عذاب و پاداش خود قرار مى‏دهد؟

ابتداء پرسش شما را تجزيه مى‏كنيم تا ببينيم كه آيا اصل پرسش درست است يا نه؛ و آنگاه به پاسخ آن مى‏پردازيم. پرسش شما دو مقدمه دارد كه بر اساس آن اشكالى بنا شده است. اما مقدمه اول، خداوند از همه اسرار با خبر است و مى‏داند سرانجام هر كس چه مى‏شود. اين مقدمه درست است و از آن به علم ازلى پروردگار تعبير مى‏شود؛ به اين معنا كه خداوند از ازل مى‏داند چه اتفاقى در چه زمان و چه مكانى رخ مى‏دهد. گروهى از علم ازلى پروردگار به اشيا، جبر را نتيجه گرفته‏اند و كار خود را توجيه كرده‏اند. مثلاً در شعر منسوب به خيام آمده است:
من مِى خورم و هر كه چو من اهل بود مِى خوردن من به نزد او سهل بود

مِى خوردن من حق ز ازل مى‏دانست‏ گر مى نخورم علم خدا جهل بود

اين شبهه است كه برخى وارد كرده‏اند. اما پاسخ صحيح آن اين است كه خداوند از ازل مى‏دانست فلانى با اختيار خود كارى را انجام مى‏دهد؛ به عبارت دقيق‏تر علم ازلى الاهى به عالم و جهان، علم به نظام على و معلولى آن است و براساس آن، نظام جهان با همه علل و اسبابش متعلق علم بدون واسطه و مستقيم خداوندى است؛ يعنى خداوند از ازل مى‏داند كه فلان حادثه از فلان علت و فاعل صادر مى‏شود و اين علم هيچ مجوز جبرى مسلكى نيست. در افعال اختيارى كه علت، اختيار و قدرت و اراده آدمى است، خداوند مى‏داند كه فردى به سوء اختيار خود گناه مى‏كند يا ديگرى به حسن اختيار خود راه ثواب در پيش مى‏گيرد. پس علم ازلى مجوزى براى گناه و جبرى گرايى نيست؛ به تعبير خواجه نصير الدين طوسى:
علم ازلى علت عصيان كردن‏ نزد عقلا ز غايت جهل بود

اين اختيار و نفى جبر را مولوى در اشعارى زيبا آورده است:
آن يكى بر رفت بالاى درخت مى‏فشاند او ميوه را دزدانه سخت
‏
صاحب باغ آمد و گفت اى دنى از خدا شرمت بگو چه مى‏كنى؟

گفت از باغ خدا بنده خدا مى‏خورد خرما كه حق كردش عطا

پس ببستش سخت آن دم بر درخت مى‏زدش بر پشت و پهلو چوب، سخت
‏
گفت آخر از خدا شرمى بدار مى‏كشى اين بى‏گنه را زار زار

گفت كز چوب خدا اين بنده‏اش‏ مى‏زند بر پشت ديگر بنده‏اش‏

چوب حق و پشت و پهلو آنِ او من غلام و آلت فرمان او

گفت توبه كردم از جبر اى عيار اختيار است، اختيار است، اختيار

مقدمه دوم شما اين است كه كار نيك و بد ما هيچ سود و زيانى به خداوند نمى‏رساند. اين هم درست است. امير مومنان در خطبه معروف به «همام» مى‏فرمايد: «فأنّ اللَّه - سبحانه و تعالى - خلق الخلقَ حين خلقهم غنيّاً عن طاعتهم، آمناً من معصيتهم، لانَّه لاتضرُّهُ معصيةُ من عصاه و لاتنفعه طاعةُ مِنْ طاعَهُ؛؛ از امام على(ع)، ميزان الحكمة، محمد محمدى رى‏شهرى، ج‏2، ص‏890. «پس خداوند سبحان و بلند مرتبه آفريده‏ها را آفريد، در حالى كه از فرمانبردارى آن‏ها بى‏نياز و از سركشى آن‏ها ايمن بود؛ زيرا سرپيچى سركشان او را ضرر نمى‏رساند و فرمانبردارى فروتنان او را فايده‏اى ندارد.»
اما نتيجه‏اى كه گرفته‏ايد، به مقدمات شما ارتباط ندارد: چرا خداوند ما را به بهشت يا جهنم مى‏برد و مورد پاداش و عذاب خود قرار مى‏دهد؟ مگر دليل پاداش يا عذاب ما علم خداوند يا سود و زيانى است كه بايد به او مى‏رسيد و اكنون نرسيده است؟ در حقيقت بهشت پاداش عمل خوب ماست كه ما به حسن اختيار خود انجام داده‏ايم و دوزخ كيفر كردار زشتى است كه ما به سوء اختيار خود انجام داده‏ايم. آرى، خداوند مى‏داند چه كسى بهشتى و چه كسى جهنمى است. اما او مى‏داند چه كسى از نعمت‏هايى كه در اختيارش گذارده شده حسن استفاده كرده و با قدرت و اراده خود به جاده فرمانبردارى كه بهشت نتيجه و ثمره آن است راه مى‏يابد و مى‏داند چه كسى از نعمت‏هايى كه در اختيارش گذارده شده سوء استفاده كرده و با قدرت و اراده خود به جاده گناه و نافرمانى كه دوزخ نتيجه آن است گام مى‏نهد. خداوند كسى را به گزاف به بهشت و جهنم نمى‏برد. بهشت و جهنم نتيجه و ثمره كار دنيوى ما است كه فرموده‏اند: «الدنيا مزرعة الاخرة»؛ اعراف(7):26. هر چه در اين دنيا كشتيم، در آن دنيا برداشت مى‏كنيم. اگر در كشتزار دنيا خير و نيكى كاشتيم، در دروگاه آخرت خير و نيكى برداشت مى‏كنيم و اگر در زمين دنيا بدى و كجى كاشتيم، در آخرت بدى و كاستى برداشت مى‏كنيم.
و همچنين كردار زشت ما به خداوند ضررى نمى‏رساند و كار نيك ما او را سودى ندارد. اما ما از كار نيك خود سود مى‏بريم و از كردار زشت خود ضرر مى‏كنيم. پس بهشت و جهنم نتيجه مستقيم عمل و رفتار و كردار و گفتار ما است و سود و زيانش هم به ما بر مى‏گردد. البته خداوند ما را براى بهشت و آسايش ابدى آفريده است و راه را از چاه به ما نشان داده است؛ ولى متأسفانه برخى از ما انسان‏ها به سوء اختيار خود به بيراهه مى‏رويم و نتيجه آن را نيز ناگزير تحمل مى‏كنيم.
چندين چراغ دارد و بيراهه مى‏رود بگذار تا بيفتد و بيند سزاى خويش‏

پرسمان دانشجویی