سير نزولي انسان | کتابخانه مجازی الفبا

اگر تکامل هميشه صورت مي گيرد يعني خروج از قوه به فعل، چرا هرگاه که انسان به فضيلتي دست مي يابد و مدتها به آن عمل مي کند ولي آن را از دست مي دهد. آيا نفس مي تواند سير نزولي کرده و کمال خود را از دست بدهد؟ اگر چنين است يعني خروج از فعل به قوه مي شود!

در ابتدا بايد معناي قوه و فعل بودن را مشخص کرد که منظور از قوه چيست و چه معنايي دارد؟ و منظور از فعل و فعليت چيست؟ قوه در واقع همان حالت نداري و توان داشتن چيزي است که در يک شي وجود دارد: مثلا، دانه درخت سيب را از آن جهت که مي تواند درخت سيب شود، مي گويند قوه و استعداد درخت شدن را دارد و نطفه انسان چون توان انسان شدن را دارد مي گويند قوه و استعداد انسان شدن را دارد.

در مقابل قوه، فعليت قرار دارد که آن در واقع تحقق و به ثمر رسيدن آن قوه است چون دانه درخت، درخت شد در اين جا فعليتي محقق شده است و آنگاه که نطفه انسان، تبديل به انسان مي گردد، فعليت انسان شدن او محقق مي گردد. بايد توجه داشت که در مسير حرکت از قوه محض تا فعليت، شي در هر مرحله از حرکت چيز جديدي را به دست مي آورد که نسبت به مرحله قبل و نسبت به مرحله بعد قوه است؛ مثلا، دانه درخت در مسير حرکت خود ابتدا جوانه مي شود که اين جوانه شدن نسبت به دانه بودن، خود يک فعليتي است و همين نسبت به نهال شدن يک قوه و استعداد است.

مطلب ديگري که بايد بدان توجه کرد اين است که در مساله وجودي تکامل و فعليت معناي اخلاقي صرف ندارد چرا که مثلا يک سيب آنگاه که رسيده و سرخ گرديد نسبت به دانه سيب فعليت دارد اما چون به سوي فساد حرکت کند بدين معناست که نسبت به سيب فاسد، قوه و استعداد بوده است و در حرکتي به سوي فساد به فعليتي مي رسد که فاسد شدن سيب است هر چند که به نظر ما اين فعليت ديگر کمال سيب نيست اما همانطور که گفته شد فعليت يعني تحقق يک قوه و استعداد که در شي است و اين قوه و استعداد ممکن است به نظر ما خوب و يا بد آيد.

حال با اين مقدمه بايد گفت که: چون انسان در مسير تکامل است و در او مجموعه اي از توانايي ها و قوه ها و استعدادها وجود دارد. در حرکتي از اين قوه ها خارج مي گردد تا آنجا که به فعليت و تحقق آنها برسد. و لذا جوان شدن، زيبا شدن، دانا شدن نسبت به حالت قبل از خود فعليت اند و هم آنها نسبت به پيري، فراموشي بي دانايي و زشتي پس از زيبايي قوه اند.

در بحث اخلاق نيز بحث در مورد فضيلت ها و رذيلت هاست. مطلب چنين است تا آنجا که مربوط به وجود فضيلت و رذيلت مي شود چون محقق شده اند يعني فعليت يافته اند و اصلا تحقق و وجود يعني فضيلت؛ و چون نبود يعني قوه، لذا انسان مي تواند با تلاش به فضيلتي دست يابد يا رذيلتي را کسب کند که در صورت تحقق فضيلت و زديلت، آنچه مطرح است فعليت و و جود آنهاست و در صورتي که در يک از اين دو حالت به سوي ديگري حرکت کند مبدأ حرکت مي شود قوه و مقصد حرکت مي شود فعليت.

خلاصه اين که در حرکت همواره خروج از قوه به فعل است هر چند ممکن است از جهت اخلاقي اين فعليت و مقصد حرکت خوب (فضيلت) و يا بد (رذيلت) باشد. اما تا آنجا که مربوط به بحث قوه و فعل و حرکت است آن موجودات سير نزولي ندارند يعني خروج از فعليت به قوه بدن در آنها مطرح نيست.

پرسمان دانشجویی