فطري بودن مجموع تعاليم دين | کتابخانه مجازی الفبا

آيا فقط گرايش به خدا در زمينه بروز حوادث يک امر فطري است يا مجموع تعاليم دين اموري فطري است؟ (با ذکر منبع)

الف) دين مجموعه عقايد، اخلاق و احكام است و خطوط و اصول كلى دين فطرى است. فطرت به معناى سرشت آدمى است كه در بطن و متن آفرينش بدان آراسته شده است و براساس نظر قرآن انسان در متن آفرينش با سرشت دينى آفريده شده است: «فاقم وجهك للدين حنيفا فطرت الله التى فطر الناس عليها لاتبديل لخلق الله ذلك دين القيم؛ پس روى خود را به سمت دين پاك بگردان [اين دين

براساس] فطرتى است كه خداوند انسان را بر آن آفريده است. تبديلى در آفرينش خداوند نيست و آن دين استوار است».

از آيه شريفه روشن مى‏شود كه:

1- فطرت مختص به انسان است و فقط انسان داراى فطرت است. زيرا فطرت از ابتكارات قرآن است و فقط يك بار و آن هم در همين آيه آمده است.

2- دين الهى بر اساس فطرت و سرشت آدمى است.

3- فطرت و سرشت آدمى تغييرناپذير است.

4- بنابراين دين الهى دينى استوار است كه تغيير و تبديل در آن راه ندارد.

ب ) با توجه به بند بالا، روشن شد كه مسأله دين‏دارى در عصر حاضر با دين‏دارى در گذشته تفاوت ندارد. به عبارت ديگر خطوط و اصول كلى عقايد و اخلاق و احكام در تمام زمان‏ها و مكان‏ها يكى است. توجه ويژه دانشمندان به مسأله توحيد و خدا، چنانچه در اديان الهى مطرح است نشان از همين مسأله دارد كه توحيد در سرشت آدميان است.

براى آگاهى بيشتر از نظرات دانشمندان نگا:

1- گلشنى، دكتر مهدى، قرآن و علوم طبيعى، انتشارات اميركبير

2- جان كلوور مونس، اثبات وجود خدا، ترجمه احمد آرام، انتشارات آموزش انقلاب اسلامى (كه به قلم برخى از برجسته‏ترين دانشمندان غربى نگارش يافته است)

3- محققى، جواد، علم و ايمان در گفتگو با دانشمندان، انتشارات مدرسه

4- پلانگ، ماكس، تصوير جهان در فيزيك جديد، با ويژه مقاله اول، ص 1 - 3 و هفتم، ص 156 - 178

بشر امروزى پس از چهارصد سال تلاش و مبارزه بيهوده با دين، مجددا روى به دين آورده است و سعى در تجزيه و تحليل مفاهيم دينى و بازگشت به سنت دينى دارد.

ج ) چه بسا فطرت آدمى در پس گناهان يا خرافات پنهانى پوشيده مى‏شود و انسان دچار انحراف از فطرت مى‏گردد.

اين كه در برخى جوامع و انسان‏ها ملاحظه مى‏شود كه تلقى نادرستى از دين و دين‏دارى دارند نه به اين دليل است كه فطرت با گذشت زمان تغيير كرده است و نه به اين دليل است كه دين‏دارى در عصر حاضر با دين‏دارى در گذشته متفاوت است. بلكه به دليل انحراف از فطرت است. متأسفانه در دنياى غرب پس از رنسانس و شكست مسيحيت تحريف شده تلقى از دين دچار انحراف شد و سعى شد كه دين به كنارى نهاده شود اما در واقع اين كار، مبارزه با دين است نه تلقى جديد از دين و امروزه مى‏بينيم كه كسان بسيارى پس از انحراف چهارصد ساله سعى به بازگشت به عمق و باطن دين دارند و اگر دين چنانچه هست و قرآن و اسلام مطرح مى‏كند براى آنها تشريح شود. بدان روى مى‏آورند.

بنابراين نه تنها دين‏دارى در گذشته و حال به يك معناست و اصول و خطوط كلى آن فطرتى است، بلكه دين مفهومى واحد است كه در بطن و متن آفرينش با سرشت آدمى آميخته است و اگر انحرافات از فطرت نباشد همه مردمان به آن سر مى‏گذارند.

توجه به اين نكته نيز ضرورى است كه منظور ما از دين، دينى است كه از تحريف مصون مانده است و آن اسلام است اما اديانى چون يهوديت و مسيحيت و زرتشتى‏گرى از اصل و مبدأ خود تحريف شده‏اند و دين واقعى الهى نيستند واز اصل و معناى دين فاصله گرفته‏اند و برخى از مشكلات در تلقى از دين به تلقى از اديان تحريف شده باز مى‏گردد.

البته اکثر علماء و فلاسفه مسلمان مدعي نيستند که تمام فروعات و جزئيات دين مطابق با فطرت است تا مخالفت با آنها مخالف با فطري بودن دين باشد بلکه معتقدند اصول و ارکان اساسي دين با نوع آفرينش انسان موافق است مثل اصل اعتقاد و گرايش به خدا و پرستش خدا و ... چنانچه علامه طباطبايي در تفسير الميزان اين نظريه را انتخاب فرموده اند (الميزان، علامه طباطبايي، ج 16، ص 178، ذيل آيه 30 از سوره روم).

همچنين فطري بودن دين به اين معنا نيست که فطرت عليت تامه براي مسلمان و متدين بودن افراد باشد به نحوي که آنها را مجبور به دينداري کند بلکه فطري بودن دين به اين معنا است که يک شناخت و گرايش و ميل باطني بسوي ارکان اساسي دين مانند تصديق بر وجود خداوند و ميل به کرنش در مقابل کمال به نحو مقتضي در وجود تمام انسانها تعبيه شده که اگر عواملي سد و مانع اين اقتضاءآت نشوند، آنها به فعليت مي رسند اما اگر موانعي سد راه آنها شود آنها به فعليت نخواهند رسيد و اين به فعليت نرسيدن منافات با فطري بودن آنها ندارد.

در تبيين اين جواب بايد مقصود علما از معناي فطرت و فطري بودن دين کاملأ روشن شود تا معلوم شود که شرک ارزشها منافاتي با فطري بودن دين ندارد.

فطرت در لغت به معناي خلقت و آفرينش و در ديدگاه فلاسفه و متکلمان مسلمان به اين معنا است که خداوند متعال بينشها و گرايشهاي خاصي را همراه آفرينش در خمير مايه وجودي انسان به وديعت نهاده است.

الف. بينشهاي فطري

بينشهاي فطري به معناي عام شناختي است که از درون بر آمده و تصديق به آن نياز به استدلال و فکر ندارد مانند علم حضوري انسان به خوابش و مانند ادراکاتي که بالقوه در ذهن هر کس موجود است هر چيز ممکن است در بعضي افراد بخاطر موانع به فعليت نرسند مانند تصديق به زيبا بودن گل و بد بودن خودکشي.

حال فطري بودن گزاره هاي اساسي دين مثل تصديق به وجود خداوند يا به اين معنا است که هر انساني به دليل وابستگي وجودي خود به خدا نوعي شناخت حضوري و شخصي از آفريدگار دارد يا از قبيل ادراکات حصولي است که بالقوه در ذهن همه افراد موجود است، و نکته اساسي اين است که فطري بودن اين نوع بينشها مستلزم اين نيست که همه يا اکثر انسانها بوجود خداوند و ارکان اساسي دين تصديق داشته باشند. چون گاهي اين معرفت فطري انسان به خداوند به دليل وابستگي شديد او به عالم طبيعت در پس پرده قرار مي گيرد, نور فطرت كم فروغ مي گردد و گاه وجود برخي شبهات در ذهن افراد موجب مي شود كه حتي انسان در بديهي ترين امور مثل محاليت اجتماع نقيضين و وجود حقايق خارجي ترديد كنند و روشن است كه اين نحوه ترديدها موجب خروج بديهيات از بديهي بودن, و فطريات از فطري بودن نمي شود.

كه اگر اين موانع اقتضاء فطرت از بين برود يعني ذهن افراد مسبوق به شبهه نباشد و دستشان از مظاهر طبيعت كوتاه شود و در شرائط بحراني قرار گيرند و خود را در چند قدمي مرگ بيابند حتي اگر فرعون هم باشند معرفت فطري خفته در عمق جانشان بيدار مي شود و خدا را از سر اخلاص مي خوانند «فاذا ركبوا في الفلك دعوالله مخلصين له الدين فلما نجاهم الي البر اذا هم يشركون؛ پس هر گاه در كشتي سوار شوند خداي خود را با اخلاص بخوانند و چون آنان را به سوي خشكي نجات دهد آنان شرك ورزند» (عنكبوت، آيه 65)گرايشهاي فطري

در انسان ميل و گرايشهاي فطري زيادي وجود دارد مانند گرايش به حقيقت جويي, زيبايي خواهي, ميل به جاودانگي كه يكي از اينها گرايش به كمال مطلق است و چون كمال مطلق همان خداوند متعال است, پس در وجود هر انساني حب و عشق به خداي متعال مغروس است و چون هر محبي در مقابل محبوب خضوع و تواضع دارد و حتي محبوب كمال مطلق باشد محب نهايت خضوع و كرنش را كه همان پرستش باشد در مقابل كمال مطلق دارد لذا ميل به پرستش هم يك امر فطري در انسانها است و اما اينكه چرا در ظاهر بسياري از مردم ظاهرا عشق به خدا ندارند و او را پرستش نمي كنند. علاوه بر پاسخهاي كه در رابطه با بينشها داده شد حضرت امام(ره) به پاسخ ديگري اشاره دارند مي فرمايند, در تشخيص كمال مطلق و آن كه كمال در چيست و محبوب و معشوق در كجاست مردم كمال اقتدار را دارند هر يك معشوق خود را در چيزي يافته و كعبه آمال خود را در چيزي توهم كرده و متوجه آن شده است اهل دنيا كمال را در دارايي گمان كردند و معشوق خود را در آن يافتند... ولي بايد دانست كه با همه وصف, هيچ يك از آنها عشقشان و محبشان راجع به آنچه گمان كردند نيست. زيرا هر كس به فطرت خود رجوع كند مي يابد كه قلبش به هر چه متوجه است اگر مرتبه بالا ترين آنرا بيابد فورا قلب از اولي منصرف گردد و به ديگري كه كامل تر است متوجه شود و وقتي به كامل تر رسيد بر اكمل از آن متوجه گردد...

پس اين نور فطرت ما را هدايت كرد به اينكه تمام قلوب سلسله بشر از قاره نشينان اقصي بلاد آفريقا تا اهل ممالك متمدن عالم و از طبيعيين و ماديين گرفته تا اهل كتاب و آيين بالفطره قلوبشان متوجه كمال است كه نقصي ندارد و تمام موجودات و عائله بشري با زبان فصيح يك دل و يك جهت گويند ما عاشق كمال هستيم . (چهل حديث, امام خميني, ص 156_158)

پس اينكه افراد ملحد و بي دين مي شوند و يا در جامعه به ارزشها عمل نمي كنند به هيچ نحو منافاتي با فطري بودن دين ندارد, چون يا موانعي از قبيل_ وراثت بد و يا محيط خانوادگي و تربيت بد و يا محيط اجتماعي فاسد سبب مي شود كه آن فطرت به فعليت نرسد. و چنانچه گفته شد فطرت به نحو مقتضي براي پذيريش اركان اساسي دين است نه به نحو عليت تامه و الا ديگر جايي براي اختيار و تكليف باقي نخواهند ماند.

علاوه بر اين كساني كه درجامعه به ارزشها عمل نمي كنند اگر از آنها در رابطه با اعتقاد به وجود خداوند متعال و اركان اساسي دين و گرايش بسوي خداوند سئوال شود آنها يقينا در ظاهر هم به اين ها اعتراف مي كنند گر چه در مقام عمل بخاطر وسواس شيطاني و لذات زود گذر دنيايي و عادات منفي بر خلاف اعتقاد و گرايشات عمل مي كنند مانند يك پزشك متخصص كه هم يقين به مضر بودن سيگار دارد و هم گرايش به صحيح و سالم بودن. لكن در مقام عمل بر خلاف بينش و گرايش عمل مي كند و سيگار مي كشد.

براى مطالعه بيشتر ر.ك:

1- فطرت در قرآن، آيت‏الله جوادى آملى، مركز نشر اسراء، ص 208 - 145

2- فطرت، استاد شهيد علامه مطهرى، انتشارات صدرا (كل كتاب تلاش در پاسخگويى به اين مسأله است)

پرسمان دانشجویی