پويايي دين اسلام | کتابخانه مجازی الفبا

آيا دين اسلام و دستورات آن توانايي به روز شدن دارد؟ آيا دستورات اين دين مي تواند با توجه به تغيرات زندگي بشري تغيير کند؟ يعني فرض در يک دوره يک دستور براي نهي از عملي بيان شده ولي در چند دوره بعد از آن اجراي آن دستور با توجه به شرايط زندگي بشر تقريبا ناممکن مي باشد. در دنياي امروز اين مسئله (عدم تطابق دين با شرايط کنوني زندگي و جامعه) زياد به چشم مي خورد! يا بشر بايد بايستد و تغير نکند يا دين خود را تغيير دهد. واقعا تکليف چيست؟

يك. اسلام، دين خاتم‏

اين انگاره كه اسلام، دين خاتم است، مورد اتفاق همه مسلمانان بوده و با قرآن و سنت ثابت شده است. خداوند متعال مى‏فرمايد: «وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ»؛ انبيا (21)، آيه 107 و «ما كان محمد ابا احد من رجالكم و لكن رسول‏اللَّه‏و خاتم النبيين»: احزاب (33)، آيه 40..

در روايتى نيز آمده است: «لانّ اللَّه‏تبارك و تعالى لم يجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فى كل زمان جديد و عند كل قوم غض الى يوم القيامه»؛ صدوق، عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 130.

يعنى، خداوند قرآن را براى زمان خاص و مردم خاصى نفرستاد. پس قرآن تا روز قيامت در هر زمانى جديد و براى هر قومى تازه است.

در روايتى آمده است: «حكم الهى و تكاليف خداوند، در حق اولين و آخرين يكسان است؛ مگر اينكه علت يا پديده‏اى پيش آيد كه باعث دگرگونى حكم شود. همگان نسبت به تغيير حكم، هنگام پيش آمدن حوادث، همانند هستند و واجبات بر همه يكسان است. از همان‏هايى كه پيشينيان سؤال شده‏اند، آيندگان نيز سؤال مى‏شوند و مورد محاسبه قرار مى‏گيرند».كلينى، فروع كافى، ج 5، ص 18، باب 13.

در روايات ديگرى نيز آمده است: «حلال محمد حلال ابداً الى يوم القيامة و حرامه حرام ابداً الى يوم القيامة لا يكون غيره و لا يجى‏ء غيره»؛ همان، ج 1، ص 58، ح 19؛ بحارالانوار، ج 89، ص 148، باب 1. «آنچه در دين محمد حلال شده تا قيامت حلال و آنچه حرام گرديده، براى هميشه حرام خواهد بود. نه غير از اين خواهد شد و نه چيز ديگرى جايگزين آن مى‏شود». دو. لوازم خاتميّت اسلام‏

خاتم بودن اسلام لوازمى دارد؛ از جمله:

2-1. عدم تحريف؛يكى از مهم‏ترين علل تجدّد نبوت، تحريف اديان پيشين از سوى مخاطبان آن بود؛ به گونه‏اى كه دستيابى به دين ناب، از طريق عادى براى انسان غير ممكن مى‏نمود. از اين رو دين خاتم بايد از سازو كارى بهره‏مند باشد كه آن را از تحريف حفظ كند.

2-2. جاودانگى و همگانى بودن؛ طبق ادله بايستگى بعثت، بشر همواره نيازمند هدايت الهى است و انسان در هيچ دوره‏اى، نبايد محروم از هدايت الهى (دين) باشد. اگر دين الهى ختم شود و آن دين، مخصوص زمان و يا مكان خود باشد؛ باعث محروميت انسان‏ها و نسل‏هاى ديگر، از دين مى‏گردد و با فلسفه بعثت، منافات دارد. پس دينى مى‏تواند دعوى خاتميت داشته باشد كه همگانى و جاودانه باشد.براى آگاهى بيشتر ر.ك:

الف. جوادى آملى، عبداللَّه، شريعت در آيينه معرفت، ص 214 - 227؛

ب. مصباح يزدى، محمدتقى، آموزش عقايد، ج 2، ص 113 - 126 ؛

پ. سبحانى، جعفر، خاتميت از نظر قرآن و حديث و عقل؛

ت. مطهرى، مرتضى، ختم نبوت؛

ث. جوادى آملى، عبداللَّه، ولايت‏فقيه، ولايت، فقاهت و عدالت، ص 236.

لازمه اين امر آن است كه در هر دوره‏اى و با هر زمانه و زمينه‏اى، بتواند رسالت خود را در هدايت انسان‏ها انجام دهد و در تأمين نيازهاى بشر - كه او را محتاج به دين كرده است - كارآمد و پاسخگو باشد.

از آنجا كه زندگى انسان، همواره دستخوش تغيير و تحوّل است، بايد درون‏مايه‏ها و ساز و كار مناسبى در دين خاتم موجود باشد كه بتواند در شرايط مختلف، قابل اجرا بوده و اهداف اصيل خود را تأمين كند. اين ساز و كار، رمز جاودانگى و توانايى آن در هدايت بشر در هرزمان و مكان است. سه. چگونگى تحوّلات‏

در طول تاريخ زندگى بشر - به ويژه در قرن‏هاى اخير - تحوّلات زيادى رخ داده است. در برخورد با اين دگرگونى‏ها و مقتضيات آن، سه گرايش عمده وجود دارد:

1. تفريط يا تحجّرگرايى؛اين گرايش ديده بر تحولات عصرى مى‏بندد و با نگاه منفى به آنها، همواره ساز ناسازگارى مى‏نوازد.

2. تجددگرايى افراطى؛اين گرايش هر تغييرى را بدون نقد و ژرف‏كاوى مثبت مى‏انگارد، نگاهى اغراق‏آميز به تحول و دگرگونى‏ها دارد و همه چيز را دگرگون شونده مى‏خواند. به اصول پشت‏پا مى‏زند و آنها را كهنه‏پرستى مى‏خواند و گمان مى‏برد كه عقب نماندن از قافله پيش رونده زمان، تنها در گرو نوجويى و نوخواهى است.

3. واقع‏نگرى اعتدالى؛اين انگاره نه ايستايى مطلق را بر مى‏تابد و نه تغيير و تحول را اصلى همه شمول و ارزش مطلق به حساب مى‏آورد؛ بلكه بر اساس جهان بينى و انسان‏شناسى واقع‏گرا، به جست‏وجوى امور ثابت و تغييرپذير مى‏پردازد و مرز اين دو را شناسايى و براى هر يك جايگاه خاص خود را مى‏گشايد.

استاد مطهرى با پذيرش انگاره اخير مى‏نويسد نيازهاى انسان به دو دسته تقسيم‏پذير است: نيازهاى اولى و ثانوى. نيازهاى اولى، امورى است كه از ژرفاى وجود انسان سرچشمه مى‏گيرد. اين دسته از نيازها به سه گروه تقسيم مى‏شود:

الف. نيازهاى جسمى، مانند نياز به خوراك، پوشاك، مسكن و ...؛

ب. نيازهاى روحى و روانى، چون نياز به دانش، زيبايى، معنويت و ...؛

ج. نيازهاى اجتماعى، مانند معاشرت، مبادله، تعاون و ... .

اين نيازها ثابت است و هيچ تغييرى در آنها پديد نمى‏آيد. به عنوان مثال در نيازهاى جسمانى، اصل نياز به سلامت همواره وجود دارد و در نيازهاى روانى، اصل احساس امنيت نيازى جاودان و تغييرناپذير است. همچنين اصل نياز به وجود روابط مثبت و عادلانه اجتماعى، امرى هميشگى و تغييرناپذير است.

نيازهاى ثانوى، امورى است كه به تبع نيازهاى نخستين پديد مى‏آيد. به عنوان مثال نيازهاى اجتماعى انسان در پى خود، وجود قانون و ضوابط حاكم بر رفتار و مناسبات اجتماعى را موجب مى‏شود. نيازهاى جسمانى، حاجت به توليد مواد غذايى، دارويى، مصالح ساختمانى و دانش‏ها و صنايع در خور براى تأمين آن نيازها را ايجاد مى‏كند.

نيازهاى ثانوى انسان به دو گروه تقسيم‏پذير است:

الف. نيازهاى ثابت، مانند اصل حاجت به قانون، توليد، صنعت... ؛

ب. نيازهاى متغير، مانند مقررات ويژه متناسب با شرايط زمانى، مكانى، نوع مناسبات، ابزارها و ... .

بنابراين آنچه تغييرپذير است، بخشى از نيازهاى ثانوى است؛ نه همه آنها و نه هيچ يك از حاجت‏هاى اوليه.جهت آگاهى بيشتر نگا:

الف. مطهرى، مرتضى، اسلام و مقتضيات زمان، (قم: صدرا)، ج 1 و 2؛

ب. همان، وحى و نبوت، (قم: صدرا)؛

ج.ختم نبوت، (قم: صدرا).

پرسمان دانشجویی