چرایی تبعیض از نگاه فلسفی | کتابخانه مجازی الفبا

سوال اينجاست كه چرا بايستي يكي بينا و ديگري نابينا باشد . چرا يكي بايد در يك خانواده غني و ثروتمند بدنيا آيد و ديگري در خانواده اي پر از فقر و بدبختي و سوالاتي از اين دست . لطفا پاسخ خود را از نگاه كاملا فلسفي ( نه حديث و روايت ) بفرماييد

ما معتقديم كه چون خداوند عالم , قادر و خيرخواه مطلق است , نظام و جهان هستي را به بهترين وجه خلق كرده است (مؤمنون , 14 - تين , 4)

همچنين معتقديم كه خداوند جمال هستي را با يك سلسله نظامات و قوانين ثابت و پايدار كه ذاتي جهان نيز مي بايد اداره مي كند. به بيان ديگر, خداوند در جهان شيوه هاي معيني دارد كه گردش كارها را هرگز بيرون از آن شيوه ها انجام نمي دهد. ناگفته نماند كه اين قوانين مانند قوانين موضوعه و از قبيل تعهدات و قراردادهاي اجتماعي و الزامات ذهني كه در ميان انسان ها مرسوم است , نمي باشد بلكه يك حقيقت تكويني است كه بر اساس چگونگي جهان و موجودات آن انتزاع شده است و به همين دليل , تبديل و تغيير براي آن نيز محال است . عالم ماده به دليل سنخ و ماهيت مخصوص به خود و با توجه به مرتبه وجودي اش در نظام هستي داراي احكام ويژه خود است كه اگر اين احكام , قوانين و سنن نباشد, عالم ماده ديگر عالم ماده نخواهد بود. در اين عالم تزاحم هست , محدوديت هست , زوال و بطلان هست . جهان طبيعت مملو از قطع ها و وصل ها, بريدن ها و پيوندزدن ها است ; آميخته با نشاط و غم , شادي و رنج , اميد و شكست و... است تمامي اين آثار لازمه ساختمان مخصوص اين عالم است . به هر روي عالم ماده به دليل احكام مختص به خود منشأ بلاها, رنج ها, محنت ها, بيماري ها و... است كه ما از آن به شرور ياد مي كنيم و همچنين منشأ خوشبختي ها, موقعيت ها, شادي ها, پيروزي ها و... است كه ما از آن به خيرات نام مي بريم . حال گاه در اين شرور و خيرات اراده آدمي نيز دخيل است يعني انسان با انتخاب و علم و آگاهي خويش - كه لازمه وجودي او در اين عالم مادي است - به راه غلط قدم مي گذارد و منشأ شرور مي گردد يا در صراط مستقيم حركت كرده و سرچشمه خيرات متعددي براي خود و جامعه مي شود. اما گاه در اين شرور و خيرات اراده آدمي دخيل نيست بلكه علل طبيعي و خارج از حيطه اختيار انساني - كه مقتضاي سنن و قوانين عالم مادي است - برخي شرور را پديد آورده و يا موجب برخي خيرات مي گردد, (عدل الهي , شهيد مرتضي مطهري , صدرا, قم , چاپ دهم , شهريور 57, صص 169 - 172).

با توجه به حقيقتي كه به صورت فشرده مطرح شد بايد به اين مطلب اذعان كرد كه اولا" خداوند متعال كمال نعمت را ارزاني يك فرد نكرده چنانكه كمال بدبختي را براي يك شخص روا نمي داند. آيا شما مي توانيد در اين جهان مادي انساني را پيدا نماييد كه از همه جهات و حيثيات از نعمت ها و خيرات برخوردار باشد تا بگوييم خداوند كمال نعمت را به وي داده است ؟ از سوي ديگر, آيا مي توان در اين عالم طبيعي شخصي را يافت كه از همه نظر در بدبختي ها و شرور به سر مي برد تا اذعان كنيم كه خداوند متعال او را در كمال بدبختي فرو برده است ؟ آنچه كه ما مي بينيم اين حقيقت است كه به اقتضاء سنن و قوانين خاص اين عالم نعمت ها و بدبختي ها در هم آميخته اند و نمي توان شخصي را يافت كه در نعمت مطلق يا بدبختي مطلق به سر برد. بسيارند كه از نظر معيشتي در رفاهند ولي از مشكلات روحي و رواني , جسمي و خانوادگي در امان نيستند, فراوانند افرادي كه از زيبايي و استعداد سرشار برخوردارند اما در گرفتاريهاي اخلاقي , مالي , خانوادگي و يا جسمي و يا... در عذابند. بله گروه زيادي در فقر مالي به سر مي برند ولي از سلامت جسماني و رواني برخوردارند, گروهي در نعمت مادي غرقند ولي از زيبايي و استعداد تحصيل و تحقيق محرومند و... آنجا كه نعمت يا بدبختي انسانها ريشه در عملكرد و در واقع اراده و انتخاب خود آن ها دارد, اين آدمي است كه با گزينش صحيح يا غير صحيح خود را با خوشبختي يا تيره بختي مواجه ساخته است , (شوري , 30 - آل عمران , 165 و 166 - روم , 41)

'گفتني است كه قابليت قابل به سه عامل؛ 1. اختيار و اكتساب شخص، 2. عوامل و شرايط محيطي، 3. عوامل ژنتيكي، بستگي دارد. و «حكمت» خداوند اقتضا مي كند كه در نظام دنيا تنوع و تزاحم عوامل وجود داشته باشد. اما بر اساس «عدالت» خداوند، انسان فقط در برابر عوامل اختياري پاسخگو مي باشد. بنابراين از تفاوت شرايط در دنيا گريزي نيست. اما از هر كس با توجه به شرايط او انتظار مي رود. و اين همان حكمت و عدالت خداوند است.

اما خيرات و شروري كه از اراده و اختيار انسان نشأت نمي گيرد بر اساس آموزه هاي ديني براي امتحان و آزمايش انسان مي باشد و اين آزمون نه تنها با عدالت خداوند منافات ندارد بلكه مقتضاي حكمت اوست تا در پرتو اين امتحان انسانهاي شايسته از ناشايست جدا كردند. آيا آزمون آخر سال يا آخر ترم يا آخر ثلث ظلم به دانش آموزان است يا كمك به آن ها براي ارتقاء و تعالي ؟ خداوند متعال نظام مادي را چنان قرار داده و بر آن قوانين خاص نهاده تا آدمي با قرار گرفتن در آن مدام در حال آزمايش باشد بر اساس آن بتواند خود را محك زند كه آيا فقط و فقط خدا خواه است و خداجو يا نيات و قصدهاي او آلوده و مشوب به غير خداوند است ؟ از آنجا كه توجه به موضوع ابتلاء و آزمون و ابعاد گوناگون شما را دريافتن پاسخي عميق تر ياري مي رساند, شمه ايي از شعاع هاي اين نعمت بزرگ الهي را بر اساس آيات و روايات تحليل مي كنيم:

1- آزمون الهي خداوند متعال از آزمون خود با واژه هايي چون بلا و مشتقات آن و فتنه و مشتقات آن ياد كرده است , (انبياء, 35 - بقره , 49 - بروج , 10 - توبه , 126 - مائده , 49 - هود, 7 و...) واژه بلا در لغت عرب هم براي نعمت به كار مي رود و هم براي محنت و سختي و هر دو نيز آزمون الهي به شمار مي روند, محنت براي آزمايش صبر آدمي و نعمت براي آزمودن شكر انسان است , (مفردات راغب , مطبعه مصطفي البابي الحلبي , بي تا, ص 61). قرآن نيز شر و خير را به عنوان امتحان تلقي فرموده است , (انبياء 35)

بنابراين نبايد پنداشت كه تنها سختي ها و مشكلات در قلمرو آزمايش الهي است بلكه نعمت ها, خوشي ها نيز آزمون الهي به شمار مي روند, (آل عمران , 186 / عنكبوت , 1 - 3 و ميزان الحكمه , ج اول , ص 478, حديث 1886 و ص 479, حديث 1888)

2- چرا آزمون ؟ آيات و روايات با لحن هاي گوناگون فلسفه آزمون الهي را شمارش كرده اند كه مهم ترين آن ها عبارتند از: 1-2- بلا و امتحان موجب بيداري است , كسي در معرض آزمون قرار مي گيرد كه بر غفلت ها, آلودگي ها, انحرافها و سرابها آگاهي مي يابد, (ميزان الحكمه , ج اول , ص 490)

رنج گنج آمد كه رحمتها در اوست

مغز تازه شد چو بخراشيد پوست

(مثنوي , 2/3261)

2-2- آزمون الهي آدمي را به ياد خداوند مي اندازد, (اعراف , 130 - توبه , 126 - تنزيل , 21)

هم از آن سو جو كه وقت درد تو

مي شوي در ذكر يار بي دو نو

وقت درد و مرگ از آن سو مي نمي

چونكه دردت رفت چوني اعجمي

وقت محنت گشته اي الله گو

چونكه محنت رفت گويي راه كو

اين از آن آمد كه حق را بي گمان

هر كه بشناسد بود دايم بر آن

(مثنوي , 3/1140 - 1143)

3-2- ابتلاء به نعمت و محنت موجب شناخت خبيث از پاك , مجاهد و صابر از ظالم و كافر مي شود, (آل عمران / 179, 138, 142) 4-2- امتحان روشن مي سازد كه آدمي چه مقدار نيت خالص دارد, (آل عمران , 154)

گرچه خود را بس شكسته بيند او

آب صافي دارد و سرگين زير جو

چون بشوراند ترا در امتحان

آب سرگين رنگ گردد در زمان

در تگ جو هست سرگين اي فتي

گرچه جو صافي نمايد مر ترا

(مثنوي , 1/3217 - 3219)

5-2- مواجه گشتن با ابتلاء كيفيت عمل را مشخص مي سازد, (هود, 7 - كهف , 7 - ملك , 2) 6-2- قرار گرفتن در محنت و سختي گناهان انسان را پاك مي سازد, (ميزان الحكمه , ج اول , ص 490)

آن جفا با تو نباشد اي پسر

بلكه با وصف بدي اندر تو در

بر نمد چوبي كه آن را مرد زد

بر نمد آن را نزد بر گرد زد

(مثنوي , 3/4011, 4012)

7-2- امتحان الهي تكبر را از قلب ها زدوده , در جانها تذلل و خشوع را ساكن كرده و ابواب فضل الهي را به سوي بشر مي گشايد, (ميزان الحكمه , ج اول , ص 481, حديث 1895)

8-2- با آزمون الهي فرد مؤمن تجربه مي اندوزد, (همان , حديث 1897)

چون جفا آري فرستد گوشمال

تا ز نقصان واروي سوي كمال

(مثنوي , 3/348)

در يك برآيند كلي مي توان گفت ابتلاء براي استحكلام ايمان و عقيده , التجاء به خداوند, فرار كردن از اوهام و رسيدن به توحيد افعالي است .

حق تعالي گرم و سرد و رنج و درد

بر تن ما مي نهد اي شير مرد

خوف و جوع و نقص اموال و بدن

جمله بهر نقد جان ظاهر شدن

اين وعيد و وعده ها انگيخته ست

بهر اين نيك و بدي كاميخته است

چون كه حق و باطلي آميختند

نقد و قلب اندر حرمدان ريختند

پس محك مي بايدش بگزيده اي

در حقايق امتحان ها ديده اي

(مثنوي , 2/2963 - 2967)

3- ايمان و ابتلاء يك سلسله از آيات و روايات حكايتگر اين حقيقت اند كه مؤمنان به دليل ايمانشان بيشتر در معرض آزمون هستند حتي اموال و فرزندان آنان نيز به عنوان ابزاري براي آزمايش ايشان تلقي شده است , (انفال , 27 - 28 و تغابن , 14 - 15), امتحان مؤمنان همچون زينتي دانسته شده كه فرد مؤمن بدان آراسته مي گردد, (ميزان الحكمه , ج اول , ص 487, حديث 1928) و مانند شير مادري تلقي گشته كه فرزند خردسال با آن سد جوع مي كند, (همان , ص 488, حديث 1932)

گويا: هر كه در اين درگه مقربتر است

جام بلا بيشترش مي دهند

فرد مؤمن به قدر ايمانش از طرق گوناگون و با شدت و ضعف بوسيله ابتلاء الهي محك مي خورد و اين خود موجب افزايش كمي و كيفي ايمانش مي گردد, زيرا در پرتو اين آزمون اركان اصلي ايمانش عمق بيشتري مي يابد يعني هم معرفتش افزون مي شود و هم انقياد و تسليم و خضوع قلبي اش افزايش مي يابد. در واقع انسان مؤمن با اين آزمايش ها قيمت و ارزش پيدا مي كند.

كندمي را زير خاك انداختند

پس ز خاكش خوشه ها بر ساختند

بار ديگر كوفتندش ز آسيا

قيمتش افزود و نان شد جان فزا

باز نان را زير دندان كوفتند

گشت عقل و جان و فهم هوشمند

باز آن جان چونكه محو عشق گشت

يعجب الزراع آمد بعد كشت

(مثنوي , 1/3165 - 3168)

به همين دليل است كه انبياء الهي هم چون حضرت آدم , (بقره , 35 - 38 / اعراف , 19 - 25 / طه , 115 - 123), حضرت ابراهيم , (بقره , 124 - صافات , 99 - 113), حضرت يونس , (انبياء, 87 - 88 / صافات , 139 - 148), حضرت ايوب , (انبيا, 83 - 84) و حضرت رسول (ص ), (حجر, 6 - 8, اسرا, 90 - 93, تكوير, 22 - 25) آن همه محنتها كشيدند و با بدترين سختي ها, تنگدستي ها, فقرها, فشارها, آزارها آزمايش گشتند, (الابتلاء , عبدالله مير غني محمدصالح , دار الاعتصام , قاهره , بي تا, بخش دوم ) خداوند آزمون الهي را به عنوان سنتي حكيمانه بر جهان جاري ساخته است و دنيا را با آرامش و اضطراب , سختي و راحتي , خوشي و ناراحتي در آميخته تا انسانهاي وارسته را محك زده و مؤمنان را در طي صراط مستقيم و تداوم آن ياري بخشيد, (بقره , 214 / آل عمران , 142 / نساء, 95 - 96) اين مسأله به قدري اهميت دارد كه اگر فردي خود را در معرض آزمون نديد بايد بداند مبغوض درگاه الهي است , (ميزان الحكمه , ج اول , صص 485 - 486) پس بي جهت نيست كه عاشقان كمال خود را در درد و بلا مي بينند.

بر چنين گلزار دامن مي كشيد

زو جزوش نعزه زن هل من مزيد

گلشني كز بقل رويد يكدم است

گلشني كز عقل رويد خرم است

(مثنوي , 6/4648 - 4649)

به هر روي بايد توجه داشت تجهيز انسان به اصل قدرت بر انتخاب بد و نيك صبغه آزمون دارد و از اين جهت در تقويم احسن او سهيم است , چنانكه تجهيز انسان به انتخاب درجات يا دركات و تعبيه قدرت مراتب صعود و سقوط نيز جنبه آزمون داشته و از اين لحاظ در حسن قوام انسان سهم بسزايي دارد. وجود نفس ملهمه , (شمس , 7 - 8) مسوله , (يوسف , 18), اماره , (يوسف , 53), لوامه , (قيامت , 2), مطمئنه , (فجر, 27 - 28) و تحولات گوناگون آزمون الهي را گوشزد مي نمايد و اهميت عنايت به مراتب امتحان را يادآور مي شود, (تفسير موضوعي قرآن (صورت و سيرت انسان در قرآن ), نشر اسراء, زمستان 79, چاپ اول , ج 13, صص 94 - 96)

پرسمان دانشجویی