قرائت مختلف از دين | کتابخانه مجازی الفبا

منظور از «قرائت از دين» چيست؟ اگر به گفته برخي از علماي ارجمند يک قرائت از دين وجود دارد علت ايجاد فرقه هاي ديني (شيعه، سني، اشاعره، معتزله، ...) چيست؟ «که هر کدام قرائت مخصوص خويش را دارند»

آنچه از سوي علما و صاحب نظران گفته شده است حقانيت يك قرائت است و همگي بايد به دنبال يافتن آن قرائت حق باشند. اگر چه قرائت هاي مختلف از دين وجود دارد. به همين جهت برخي عقايد اشاعره يا معتزله باطل دانسته شده است.

اما آن چه از سوي برخي صاحب نظران پلوراليسم مطرح مي شود، حقانيت قرائت هاي مختلف در كنار همديگر مي باشد.

براي توضيح بيشتر، لازم است که پيش از ورود به بحث، معناي قرائت هاي ديني و تاريخچه آن را روشن کنيم.

امکان يا ضرورت تفسير در سنت هاي ديني (چون سنت دين اسلام) بر اين مبنا قرار داشت که ما در متون ديني يا ادبي و تاريخي با معاني فراتر از معناي ظاهري يا بي واسطه سر و کار داريم. پيش فرض ضروري براي تفسير اين است که متن داراي معنايي اصيل است و هر معنايي را بر نمي تابد و از آن نمي توان تعابير متناقض ارائه داد. بنابراين هر تفسيري را نمي توان بر متن مورد نظر تحميل کرد. اصطلاح «تفسير به رأي» به اين معناست که از متن تفسيريي ارائه شود که ربطي به معناي اصيل متن ندارد و به اين دليل در روايات ما، شديداً نهي شده است. زيرا هدف تفسير يافتن مقصود و مفهوم کلام است و وسيله رسيدن به فهم صحيح متن مي باشد.

اما هدف قرائت پذيري دين که در دوره جديد مطرح شده است، ادراک معناي اصيل و مقصود کلام نيست. قرائت کننده بنا ندارد، از ظاهر به باطن متن رجوع کند. بلکه خود، قرائت و تفسير هدف است و «اين بحران در معنا» است. بنابراين نظر، معنايي براي يک متن وجود ندارد يا اگر چنين معنايي وجود داشته باشد، براي ما، امکان دست يابي بدان ميسر نيست و اين افتادن به دره هولناک سوفسطايي است. در اين فرايند، متن ارزش خود را از دست مي دهد و به عنوان واقعيتي اصيل مورد استناد قرار نمي گيرد.

از نظر تاريخي بحث قرائت هاي متفاوت از دين، در درون مسيحيت و به دليل برخورد متعصبانه و جاهلانه ارباب کليسا با کشفيات جديد علمي به وجود آمد. از آنجا که مسيحيت، از جهت معرفتي بسيار ضعيف است و با افکار برخي فلاسفه يونان (به ويژه ارسطو) شديداً عجين شده است، مبتني بر عقل و وحي صحيح نيست و بدين دليل پس از مدتي مقاومت بيهوده در برابر علم دوره جديد، عقب نشيني کرد. طرح موضوع زباني دين، که زبان ويژه اي است و برداشت هاي متفاوت مي توان از آن ارائه داد، و کتاب مقدس قرائت پذير است، نمونه هاي از اين نوع عقب نشيني است.

مسيحيت با اين نظريات، خود را از چنگال مشکلاتي که در سر راه کتاب مقدس پيش آمده بود، رها کرد. زيرا کتاب مقدس که شامل عهد عتيق و عهد جديد است، مطالب خلاف عقل و حتي خلاف اخلاق فراواني دارد که توجيه آنرا لازم مي نمود و اولياي کليسا ناچار بودند که اين مطالب را به نحوي توجيه کنند. اما اينکه اين توجيه با قرائت بر اساس چه مبنايي است؟ هيچ پاسخ داده نشد. به نظر آنها زبان کتاب مقدس، زباني واقع نما نيست. بلکه همچون شعر، مطالبي غير عرفي و ذوقي است که هر کس مي تواند، برداشت خاص خود را از آن داشته باشد. بنابراين نظر، فهم ما از متن معيارست و نسبت با افراد مختلف و زمانها و مکانهاي متفاوت و حتي يک فرد، در موقعيت هاي گوناگون تفسير مي کند. قرائت پذيري در اين معنا، آفرينش معنايي از نزد خود براي متن است، نه فهم و درک مقصود و منظور و معناي اصيل متن.

در اين ديدگاه، حتي نويسنده هم نمي تواند بگويد که منظور من چيست. او نيز يک قرائت و فهم از متن خود دارد و ديگران هم مي توانند به گونه اي ديگر بفهمند. اين فرايند را ميشل فوکو «مرگ مؤلف» مي نامد. زيرا متن از نويسنده مستقل است و به مثابه موجودي گنگ و خاموش است و هر سخنگويي مي تواند زبان آن باشد.

اين فرايند، اگر چه جديد است و مشخصاً به دورة پست مدرن تعلق دارد، اما ريشه در جريان سوفيستي يوناني باستاني دارد، گرگباس مي گويد: «حقيقتي وجود ندارد و اگر وجود هم داشته باشد، قابل شناختن نيست و اگر قابل شناخت باشد، قابل بيان نيست.» و پرتاگوراس مي گويد: «انسان مقياس همه چيز است.» اين معنا در دکارت با جمله معروف «مي انديشم پس هستم» زنده مي شود و در دوره تجدد، حياتي دوباره يافت. به ويژه اينکه با ظهور لوتر مذهب پرونستانيزم اين نگاه ويژه به دين هم راه يافت.

بنابراين، بر اساس نظريه قرائت ديني، حقيقتي وجود ندارد و متون ديني از جمله کتاب مقدس و حتي قرآن نيز شامل اين گزاره است. موافقان قرائت پذيري دين متون ديني حاوي حقيقتي دست يافتني براي ما نيست و هر کس با فهم خود، مي تواند سخنگو و بيان کننده و مفسر آن باشد. اين هرج و مرج فکري موجب مي شود که دين و متون مقدس ديني، جايگاه خود را از دست بدهند و صرفاً به ابزار تفنن و حداکثر برداشتهاي خود سرانه مبدل شوند و به بازي هاي زماني منتهي شوند.

قرائت پذيري منطقاً قابل اثبات نيست.ز يرا بنابراين ديدگاه، هر تفسيري از اين نظريه جايز است و اين هرج و مرج فکري، خود اين نظريه را نيز در بر مي گيرد. زيرا معيار عقلايي و واقعي براي آن قابل تصور نيست. انساني که معيار همه چيز از جمله متن شد، سخن گفتن و دفاع کردن از يک نظريه، تنها به بازي مي ماند.

اما نقد واقعي و درست اين نظريه به اين است که معناي نظريه قرائت پذ يري دين چيست؟ آنها يقيناً يک معناي خاص و مشخصي را براي آن بيان مي کنند - چنانچه تاکنون چنين کرده اند - و نمي توانند که گفتار و نوشتار خود را - که در آن نظريه مذکور مطرح کرده اند. فاقد معني بدانند، يا اگر معنا دار باشد، خود را در بند معناي آن ندانند. همين ديدگاه ناقض نظريه آنهاست و مبناي نظريه آنها فرو مي ريزد.

گذشته از اين، هدف هر خواننده از رجوع به متن چيست؟ آيا جزء فهم معناي صحيح و اصيل آن است؟ درک نظر و معناي نوشتار، هدف اصلي خواندن است و مسلماً تحصيل فهم و درک خود بر متن. اگر فهم ما ملاک باشد لزومي ندارد که زحمت خواندن متن را به خود بدهيم. انسان ذاتاً حقيقت جو است و در مواجه با همه چيز به دنبال درک حقيقت آن است و اين در سايه معناداري متن تحقق مي يابد، اگر ما به بي معنايي متن اعتقاد داشته باشيم، هيچگاه راغب به خواندن آن نمي شويم. زيرا آفرينش معنا يا اعطاي معنا، بدون توسل به متن هم ميسر است. بلکه راحت تر و دقيق تر امکان پذير است.

بله، در صورتي که کسي بخواهد، متن را بنام نظر و آراء خود، تحريف کند. دست به چنين کاري مي زند و با توسل به چنين نظريه اي، تحريف خود را تفسير و تأويل مي نامد.

بايد توجه داد که تفاسير متعدد از يک متن، مثلاً در تفسير قرآن؛ بر اساس اين اصل بديهي است که قرآن کريم داراي معنايي اصيل و حقيقتي ناب است که دست يافتني است و براي فهم آن حقيقت، بايد تلاش کرد. به عبارت ديگر خود متن زنده و گوياست و بهترين معيار نقد تفاسير گوناگون هم، خود قرآن است. اما در قرائت پذيري جديد، متن فاقد معني است و اگر داراي معنايي هم باشد، دست نيافتني است و هيچ معياري براي نقادي و سنجش قرائت هاي مختلف، وجود ندارد. بنابراين، نظريه قرائت هاي ديني، داراي اشکالات جدي، معرفت شناختانه است که دفاع از آن را غير ممکن مي کند. و آن را به نظريه اي غيرمعقول تنزل مي دهد و هدف اصلي آن در درون مسيحيت، توجيه موارد غيرعقلايي، کتاب مقدس، و در مورد اسلام؛ تضعيف اعتقادات ديني مردم است. بر اين نظريه، اشکالات ديگري هم است که فعلاً از طرح آنها خودداري مي کنيم.

آنچه به عنوان قرائت پذيري مطرح شد بر اساس خواستگاه اين بحث در غرب بود اما قرائت پذيري داراي معاني ديگري نيز هست

براي مطالعه بيشتر کتاب زير معرفي مي شود: (مجموعه مقالات) قرائت دين، گردآورنده: حسين محمدي، انتشارات ظفر قم، 1380

پرسمان دانشجویی