فلسفه خلقت امام زمان (عج) | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفه خلقت امام زمان چیست و فایده غیبت چیست؟

فلسفه خلقت امام زمان و ديگر امامان يكی است و تفاوت خاصی ندارد . و همه آن بزرگواران برای رهبری و هدایت دینی مردم در جهت برترین خیر و سعادت دنیا و آخرت برگزیده شده اند كه یکی از آنها برقراری عدالت در مناسبات انسانی است لکن بسیاری از انسانها مانع تحقق اهداف والای آنان بوده ،یا همیاری لازم در این زمینه را نداشته اند. از طرف دیگر اراده الهی بر این تعلق گرفته است که مسیر عدالت و سعادت با آگاهی و اراده انسانها صورت پذیرد و در این زمینه از هیچ گونه هدایت و دستگیر ی انسانها فرو گذار نکرده است ، بنا براین يكى از عوامل مهم غيبت امام مهدى(عج) و طولاني شدن آن سستى و فتور مردم در يارى امام‏عليه السلام است ؛ چنان كه امامان پيشين از اين ناحيه آسيب‏هاى فراوانى دیدند و مرارت‏ها كشيدند. نتيجه اين معصيت و نافرمانى بزرگ مردم، كشته شدن و شهادت همه آنان و از دست دادن حكومت عدل آنان بوده است! بر اين اساس علت غيبت امام مهدى(عج) بيشتر از ناحيه خود مردم بوده است ؛ خواجه نصير الدين طوسى مى‏گويد : «وجوده لطفٌ و تصرّفه لطف آخر وعدمه منّا»(9) «وجود امام، لطف است (از سوى خدا) و تصرّف او (در امور) لطفى ديگر است و غيبت او، مربوط به خود ما است» ؛ يعنى، عدم حضور امام و غيبت او از ناحيه خود ما و مشكلات و موانعى است كه ما به وجود آورده‏ايم. و اینجا نکته ای اساسی است که قسمتی از پاسخ در آن نهفته است ، مقتضای اولی عدل الهی این است که هماره حجت الهی در بین مردمان حضور داشته و در هر حال در دسترس مردم بوده و از دریای لطف امام بهره مند گردند.و آن حضرت نیز بر مبنای عدل و داد در بین مردم حکومت نموده و عدالت گستری را وجهه همت خویش قرار دهند و تمامی آحاد بشریت از این نعمت الهی بهره مند گردند و هیچ کس بی نصیب نباشد. ولی دریغ و درد که در اثر ظلم ظالمان و تعدی به جان امام زمان و قصد کشتن حضرت ، چاره ای جز غیبت ، در بین نماند تا زمانی که اراده الهی به ظهور ضرت تعلق گیرد . و به ناچار مو منان و دلسوختگان حضرتش بایستی در فراقش بسوزند که البته این فراغ نیز بر اساس مصالحی است که به آنها اشاره خواهد شد.

و از دیگر سو عدالت گستری حضرتش متوقف بر شرائطی خاص است که جز خدا کسی از آن اطلاع ندارد.و تا آن شرائط محقق نشود عدالت گستر ظهور نمی کند. و بالاخره مدت غیبت هر مقدار که باشد و در هر برهه ای که به وقوع بپیوندد خواه و ناخواه عده ای از این نعمت محروم هستند.و این امر تبعیضی است که هیچ ارتباطی به خداوند نداشته و علت آن مستند به خود انسانها است .البته ما قائل به «رجعت» مي باشيم كه در اصطلاح عبارت است از اين که خداوندمتعال به هنگام ظهور حضرت مهدي (عج ) گروهي از شيعيان را که پيش از قيام آن حضرت از دنيا رفته اند, به دنيا باز می گرداند تا آنان به ياوري و همراهي و درک حکومت آن وجود مقدس نائل آيند و نيز خداوند برخي از دشمنان حضرتش را زنده مي کند تا از آنان گوشه اي از انتقام ها گرفته شود و آنان نيز از ديدن پيروزي حق و ظهور حضرت مهدي (عج) اندوهگين گردند. كه بر اين مساله قرآن و سنت دلالت دارند.

فلسفه غیبت

بعد از پاسخ به قسمتی از پرسش به بررسی فلسفه غیبت میپردازیم. طبق باور ما، خداوند متعال هيچ كارى را جز بر اساس حكمت و مصلحت، انجام نمى‏دهد، خواه ما آن حكمت‏ها را بشناسيم يا نه. غيبت امام مهدى(عج) يكى از پديده هايى است كه با اراده و تدبير او رخ داده است ؛ پس حتما داراى حكمت و مصلحتى مهم و قابل توجه است كه حتى اگر ندانيم، به آن باور داريم. و بر اساس روايت اين امر، سرّى از اسرار و حكمت‏هاى الهى است كه جز در زمان حضور، آشكار نخواهد شد.

عبد الله بن فضل هاشمى مى‏گويد : از امام صادق‏عليه السلام شنيدم كه مى‏فرمود : «صاحب الامر، غيبتى دارد كه ناگزير اتفاق مى‏افتد و ناراستان و طرفداران باطل به شك مى‏افتند». عرض كردم : «فدايت شوم چرا چنين مى‏شود؟» فرمود : «به خاطر چيزى كه ما اجازه نداريم، آن را براى شما بازگو كنيم». عرض كردم : «حكمت و فايده اين غيبت چيست؟» فرمود : «حكمت غيبت او، همان حكمت غيبت آن عده از حجت‏هاى خداوند است كه قبلاً از آنها ياد شده است، حكمت اين غيبت نيز تا بعد از ظهور آن حضرت، بر مردم معلوم نخواهد شد ؛ همان طور كه حكمت كارهايى كه خضر انجام داد، تا قبل از جدا شدنش از حضرت موسى، معلوم نشد. اى پسر فضل! اين امرى الهى است و سرّ آن و جهات پنهانى آن نيز، الهى و به خدا مربوط است و هنگامى كه ما مى‏دانيم خداوند عزّوجل حكيم است، قبول و اعتراف مى‏كنيم كه تمام كارهايش عين حكمت و درستى است ؛ هر چند كه علت و چرايى آن كارها، براى ما روشن نشده باشد»(1).

بر اساس اين حديث، علّت و حكمت اصلى «غيبت»، براى ما معلوم نيست و پس از ظهور مهدى(عج) آشكار مى‏گردد ؛ ولى در روايات متعدد ديگر اهدافي كه خداوند با غيبت حجت خود در نظر داشته است بيان شده است:

1- آزمون و امتحان مردم:‏ يكى از حكمت الهى در مسئله «غيبت حجت»، امتحان و آزمايش انسان‏ها به خصوص مؤمنان است ؛ يعنى، امتحان و آزمايش گروهى كه ايمان محكمى ندارند تا باطنشان ظاهر شود. كسانى هم كه ايمان در اعماق دل آنان ريشه دوانده، به واسطه انتظار و صبر بر شدايد و ايمان به غيب، ارزش و قدرشان معلوم مى‏گردد و به درجه ای از ثواب نايل مى‏آيند.

زراره بن اعين مى‏گويد : از امام صادق‏عليه السلام شنيدم كه مى‏فرمود : «قائم قبل از قيامش غيبتى دارد ؛ گفتم : چرا؟ فرمود : مى‏ترسد... (تا آنجا كه فرمود) «... و هو المنتظر غير انَّ اللهِ يُحبّ ان يمتحن الشيعه، فعند ذلك يرتاب المبطلون»(2) «او منتظر است ؛ اما خداوند دوست دارد شيعه را آزمايش كند ؛ آنگاه معتقدان و طرفداران باطل به شك مى‏افتند».

جابر گويد : به امام باقرعليه السلام عرض كردم، فَرَج شما چه هنگام خواهد بود؟ فرمود : «هيهات! هيهات! : لايكونُ فَرَجُنا حتّى تُغَربلوا ثُمَّ تُغَربلوا حتى يذهب الكيدر و يبقى الصفو»(3)، «دور است، دور است ؛ فرج ما پيش نخواهد آمد تا اينكه غربال شويد، باز غربال شويد... تا اينكه ناخالصى از بين برود و صافى باقى بماند.

بر اين اساس آزمايش مردم از دو جهت صورت مى‏گيرد : الف. چون زمان غيبت بسيار طولانى مى‏شود، بيشتر مردم در شك و ترديد مى‏افتند و برخى در اصل ولادت و بعضى نيز در بقاى آن حضرت شك مى‏كنند. ب. شدت‏ها و پيشامدهاى ناگوار، باعث مى‏شود كه حفظ ايمان و استقامت در راه دين بسيار دشوار گردد و ايمان افراد در مخاطرات سخت واقع شودو ایمان افراد و میزان مقاومت آنان سنجیده شود.(4) پس اگر كسى اعتقاد خود را به امام‏عليه السلام از دست ندهد و يا در مشكلات و سختى‏ها استقامت داشته و مؤمن باشد، از اين امتحان سربلند بيرون مى‏آيد. امام صادق‏عليه السلام نيز فرموده است : «... لابُدّ للناس ان يمحصّوا، و يميّزوا و يغربلوا و يخرج الغربال خلق كثير»(5) «مردم بايد خالص و پاك شوند و از هم تميير داده شده و غربال شوند و مردم بسيارى از این غربال خارج می شوند».

2- اتمام حجّت‏ با غيبت طولانى ولىّ الهى: همه گروه‏ها، افراد، انديشه‏ها و نظام‏ها، امكان حكومت بر مردم و مديريت جامعه را پيدا كرده و ضعف و ناتوانى خود را در اداره جامعه و رفع مشكلات و گسترش عدالت بروز مى‏دهند. اين در حالى است كه حكومت و ولايت بر مردم، شايسته و بايسته اولياى الهى - به خصوص دوازده امام معصوم - است و خداوند مى‏خواهد بدين ترتيب با مردم اتمام حجت كند و توجّه و خواست آنان را به حكومت معصومان جلب نمايد.

امام صادق‏عليه السلام در اين زمينه مى‏فرمايد : «ما يكون هذا الامر حتّى لا يبقى صنفٌ من النّاس الا و قد ولّوا على الناس حتى لا يقول قائلٌ : اِنّا لو وَلَّينا، لَعَدَ لنا ؛ ثمّ يقومُ القائم بالحقّ و العدل»(6) «ظهور تحقق نمى‏يابد تا اينكه گروهى نماند مگر اينكه بر مردم حكومت باشد تا كسى نگويد : اگر ما حكومت داشتيم ؛ عدالت را (مى‏گسترانديم) آنگاه قائم به حق و عدل قيام مى‏كند».

3- حفظ امام(عج) و هدايت بخشى مداوم:‏ امامان واسطه فيض الهى و منبع هدايت و راهنمايى مردم هستند. خداوند به منظور استمرار هدايت مردم - وقتى آنان در برهه‏اى از زمان نعمت بى نظير الهى (امام معصوم) را فراموش مى‏كنندو حتی برخی از کوردلان در صدد آسیب رساندن به امام بر می آیند. - طبق مصلحت وجود او را در پس پرده غيبت قرار مى‏دهد تا علاوه بر حفظ نظام عالم، نزول فيض و رحمت حق، از طريق او به بندگان ادامه يابد و طريق هدايت و رستگارى بر روى مردم باز باشد. به نظر مى‏رسد با توجّه به وجود مشكلات زياد فراروى امام، غيبت، بهترين وسيله اين هدايت بخشى باشد. امير مؤمنان‏عليه السلام فرموده است : «لا تخلوا ارضُ من قائم للهِ بِحُجَّة اَمّا ظاهراً مشهوراً و اِمّا خائِفاً مغموراً لئلّا تبطُلَ حُجَجُ اللهِ و بيّناته...»(7) «زمين هيچ گاه از حجت الهى خالى نيست كه براى خدا با برهان روشن قيام كند يا آشكار و شناخته شده و يا بيمناك و پنهان ؛ تا حجت خدا باطل نشود و نشانه هايش از ميان نرود (دليل‏هاى روشن هدايت از بين نروند).

4- به وجود آمدن حس قدرشناسى:‏ يكى از حكمت‏ها و اسرار غيبت ، توجه بيشتر مردم، به قدر و منزلت آن موعود امت‏ها است. پس از آن همه قدرناشناسى كه نسبت به پدران بزرگوار آن حضرت روا داشتند، او در پس پرده غيبت قرار گرفت تا گوهر گرانبهاى وجودش، بيشتر مورد توجّه قرار گيرد و هنگام ظهور با پذيرش و استقبال كامل مردم رو به شود.

5- تطابق و همسانى با پيامبران‏ خداوند:خداوند بنابر مصالحى، انبياى گذشته را براى مدّتى از بين مردم مخفى مى‏كرد ؛ پس خواسته كه اين موضوع را درباره ايشان هم پياده كند تا آن حضرت، آخرين غيبت را انجام دهد و اين سنّت الهى به طور كامل و تمام، به منصّه ظهور برسد.

حنان بن سدير به نقل از پدرش از امام صادق‏عليه السلام نقل مى‏كند : «قائم ما غيبتى دارد كه طولانى مى‏شود» عرض كردم : «اى فرزند رسول خدا ؛ علّت آن چيست؟ فرمود : «انّ الله عزوجل أبى الّا ان يجرى منه سنن الانبياء فى غيباتهم و انّه لابدّ له... من استيفاء مدد غيباتهم : قال الله عز و جل : لتَرَكبُّنَّ طَبقاً عن طبق اَى سنّنا على سنن من كان قبلكم»(8) «خداوند نمى‏خواهد اين امر انجام شود ؛ مگر اينكه تمام سنت هايى را كه پيامبران در غيبت‏هايشان داشته‏اند، در اين غيبت قرار دهد... بنابراين بايد تمام مدّت، مجموع غيبت‏هاى پيامبران، در اين غيبت وجود داشته باشد. خداوند مى‏فرمايد : «لتركبُنّ طبقاً عن طبق» ؛ مقصود اين است كه سنت هاى گذشتگان، در مورد شما جارى خواهد شد».

6- بيعت نكردن با حاكمان:‏ يكى از عواملى كه در روايات بسيار به آن اشاره شده، عدم بيعت امام مهدى(عج) با خلفاى جور و طاغوت‏ها است، آن حضرت به جهت اينكه مثل پدرانش مجبور به بيعت با آنان نشود،به فرمان خدا از چشم مردم مخفى شد. «بيعت، نوعى عقد و قرارداد دو سويه بين حاكم و فرمانبرداران است كه از يك سو خليفه را متعهد به اداره جامعه...مى‏كند و از طرف ديگر بيعت كنندگان متعهد مى‏شوند ضمن شنيدن و اطاعت از خليفه، از او حمايت كنند».(10) آن حضرت زمانى كه ظهور مى‏كند، بيعت هيچ كس و هيچ حكومت غاصب و ستمگرى را - حتى به عنوان تقيه - بر گردن ندارد و در حالى قیام می کندكه نسبت به احدى از جباران و حكومت‏هاى مختلف، تعهدی ندارد و به خاطر تقيه هم حكومت‏هاى غير اسلامى را در ظاهر امضا نكرده است. او اكمل مظاهر اسم «العادل»، «السلطان»، «الغالب»، و «الحاكم» است و چنان شخصيت و مقامى از اينكه تحت سلطنت غير خدا واقع شود يا به حكومتى از حكومت‏هاى جائر به تقيه رأى داده باشد - بر حسب اخبار - محفوظ و محروس است و چنان كه از اخبارزیادی استفاده مى‏شود، آن حضرت به تقيه عمل نمى‏كند و حق را آشكار و باطل را از صفحه روزگار بر مى‏اندازد. پس يكى از حكمت‏ها و مصالح غيبت اين است كه آن حضرت، پيش از رسيدن وقت ظهور و مأمور شدن به قيام، ناچار نمى‏شود، مانند پدران بزرگوارش، از راه تقيه با خلفا و زمامداران و سياستمداران وقت، بيعت كند و وقت ظهور، هيچ بيعتى در گردن او نيست و هيچ حكومتى را غير از حكومت خدا و احكام و قوانين قرآن حتى به ظاهر و تقيه هم نپذيرفته است.(11) امام زمان(عج) در اين زمينه مرقوم فرموده است : «...و اما علّةُ ما وقَعَ مِنَ الغيبةِ، فانّ الله عزّ و جل يقول : يا ايها الذين آمنوا لا تسئلوا عن اشياء... انّه لم يكن احَد من آبائى الّا وَضعت فى عنقه بيعته لطاغية زمانِهِ و انّى اَخرُجُ و لا بيعته لِاَحدِ الطواغيب فى عُنُقى...»(12) ؛ «اما در مورد علت غيبت، خداى متعال مى‏فرمايد : «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، هرگز نپرسيد از مسائلى كه اگر فاش شود، شما را اندوهگين سازد...» هر يك از پدران من بيعتى از طاغوت‏هاى زمان به گردن داشت، ولى من به هنگامى ظهور خواهم كرد كه بيعت احدى از طاغوت‏ها، بر گردنم نباشد». امام صادق‏عليه السلام مى‏فرمايد : «يقومُ القائمُ و ليسَ لِاَحَد فى عُنقِقِه عهدٌ و لا عقد و لا بيعة»(13) ؛ «قائم ما در حالى ظهور مى‏كند كه در گردن او، براى احدى عهد و پيمان و بيعتى نباشد». امام على‏عليه السلام در اين باره فرموده : «هنگامى كه قائم ما قيام كند، براى احدى در گردن او بيعت نخواهد بود. از اين جهت ولادت او مخفى مى‏شود و خود از ديده‏ها پنهان مى‏باشد».(14)

7- آماده شدن جهان و افكار: يكى از علت‏هاى مهم غيبت امام مهدى(عج) و طولانى شدن پنهانى زيستى آن حضرت، آمادگى جامعه بشرى براى رسيدن به مقصد نهايى و الهى خود است. آمادگى جهان عبارت است از : بالا رفتن سطح آگاهى مردم و درك نياز به پيشوايى عادل و عالم، به وجود آمدن امكانات و زمينه‏هاى مناسب براى تشكيل يك حكومت جهانى،به ستوه آمدن مردم از ظلم و بيدادگرى و خواست جهانى و مردمى براى گسترش و احياى عدالت، معنويت و امنيت جهان. تا اين زمان (آمادگى جهانى) فرا نرسد، حضرت در غيبت خواهند بود ؛ زيرا وظيفه حضرت، تحقّق فراگير و گسترده تمامى اهداف و برنامه‏هاى پيامبران و اوليا است و اقدامات و اصطلاحات او، نيازمند درك بالا و شعور مترقى از سوى مردم است. علاوه بر اين بايد قدرت، اقتدار و امكانات لازم براى قيام و انقلاب جهانى آن پيشواى الهى فراهم شود. همچنين مردم جهان، بايد به قدر كافى، تلخى وضع نابسامان جهان و بى عدالتى‏ها را درك كنند. آنان بايد نارسايى و ضعف قوانين بشرى را براى اجراى عدالت اجتماعى احساس كنند. مردم جهان بايد اين حقيقت را بيابند كه تنها در سايه اصول و پيوندهاى مادى و ضمانت اجرايى موجود و مقرّر ات خود ساخته انسان‏ها، مشكل جهان حل نمى‏شود ؛ بلكه مشكلات هر روز، متراكم‏تر و مثل كلاف سر در گم پيچيده تر مى‏گردد. مردم جهان بايد احساس كنند كه بحران‏هاى كنونى، زاييده نظامات حاكم است و اين نظامات، از حل بحران‏ها، عاجزند. مردم جهان بايد درك كنند كه براى وصول به اين هدف بزرگ، اصول و نظامات تازه لازم است كه متكى به ارزش‏هاى انسانى و ايمان و عواطف بشرى و اخلاق باشد ؛ نه تنها اصول خشك و بى روح و نارساى مادى.آنان بايد به اين حدّ از رشد اجتماعى برسند كه بفهمند پيشرفت تكنولوژى، الزاماً به مفهوم پيشرفت بشريت و تأمين خوشبختى انسان‏ها به دست، بلكه تكنولوژى پيشرفته، تنها در صورتى ضامن نيك بختى و سعادت است كه زير چتر يك سلسله اصول معنوى و انسانى استقرار يابد. وگرنه بلا آفرين بوده و مايه ويرانگرى است. بالاخره مردم جهان بايد تشنه شوند و تا تشنه نشوند، به سراغ چشمه‏هاى آب نمى‏روند... (15) مردم نيز بايد خود به اين حد از آگاهى و آمادگى برسند و زمينه و بستر قيام منجى آسمانى را فراهم سازند. شيخ طوسى نيز گويد : «فلسفه غيبت فقدان قدرت لازم امام است كه بايد مردم به آن همت گمارند ؛ در واقع تا هنگامى كه مردم زمينه اقتدار او را فراهم سازند، غيبت تداوم خواهد يافت، چرا كه خداوند خواستار تقويت حضرت مهدى(عج)، به وسيله بشر است نه فرشتگان»(16) البته بايد به اين امر نيز توجه داشت كه يكى از علت‏هاى غيبت امام مهدى(عج)، اين است كه او، تشكيل دهنده آخرين حكومت روى زمين است و بعد از حكومت او، قيامت فرا مى‏رسد. پس بايد ايام و سنوات به آخر خود نزديك شود تا امام ظهور كند. از اين جهت غيبت آن حضرت براى رسيدن جهان به آن مرحله حساس و واقعه عظيم است.

8-نقش شيعيان‏ گاهى بعضى از مشكلاتى كه براى امامان معصوم‏عليهم السلام پيش مى‏آيد، از ناحيه دوستان كم ظرفيت و شيعيان جاهل و بى توجه به مصالح عمومى آن بزرگواران بود. حتى اختلافات و چند گونگى‏هايى كه در ميان شيعه به وجود مى‏آمد - و عموماً ناشى از دنياطلبى و جهالت آنان بود - لطمات شديدى به مكتب اهل وارد مى‏آورد و باعث تضييقات و فشارهايى به امامان معصوم مى‏شد!! بر اين اساس يكى از راه‏هاى رهايى از اين خطر، پنهان زيستى حضرت ولى عصر(عج) بوده است.

در پايان تأكيد مى‏شود كه : 1. غيبت سرّى از اسرار الهى است كه حكمت واقعى آن بعد از ظهور آن حضرت، هويدا خواهد شد. 2. خداوند در جريان زندگى پيامبران و اوليا سنت‏ها و قوانينى را حاكم كرده است، اين سنت در مورد حضرت مهدى «عمر طولانى» و پنهان زيستى» (تعمير و غيبت) است. سير غيبت او، سنتى از سنت‏هاى الهى و داراى هدف، علت و حكمت خاصى خود است. 3. هر يك از اسرار و علت‏هاى بيان شده در اين نوشتار، به بعدى از غيبت امام زمان(عج) پرداخته‏اند و هيچ منافات و تضادى با هم ندارند. در واقع اين علل و فلسفه‏ها، به حقايقى و تلخ و شيرين از زندگى حضرت مهدى(عج) اشاره كرده و نشانگر مقام والاى امام زمان و خواست و اراده ويژه الهى، در محافظت و مراقبت از جان آن حضرت‏اند.1) اثبات الهداة، ج 3، ص 488، ج 217

2) اثبات الهداة، ج 3، ص 472، ح 150.

3) بحار الانوار، ج 52، ص 113.

4) امامت و مهدويت، ج 2، ص 351 و 352.

5) امامت و مهدويت، ج 2، ص 351 و 352.

6) بحار الانوار، ج 52، ص 244.

7) نهج البلاغه، حكمت 147.

8) بحار الانوار، ج 51، ص 142 ؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 486، ح 212.

9) كشف المراد، ص 285.

10) نظام سياسى و دولت در اسلام، ص 89.

11) امامت و مهدويت، ج 2، ص 350.

12) يوم الخلاص، ج 1، ص 201؛ بحار الانوار، ج 52، ص 92.

13) الغيبة نعمانى، ص 89 و 100 ؛ اصول كافى، ج 1، ص 342.

14) بشارة الاسلام، ص 52 ؛ اعلام الورى، ص 400؛ منتخب الاثر، ص 251.

15) مكارم شيرازى، حكومت جانى مهدى(عج)، ص 243.

16) تلخيص الشافى، ج 1و2، ص 95 (نشر عزيزى)

1 غيرخصوصي گروه :كلام و دين پژوهي

پرسمان دانشجویی