برده‏ داري در اسلام‏ | کتابخانه مجازی الفبا

آيا کنيز و غلام منافاتي با عدالت انساني ندارد در داستان راستان خواندم که امام رضا قصد داشت بعد از اينکه غلامي به حرف او توجه نکرد با تازيانه او را بزند؟

اسلام تمام افراد بشر را از يك پدر و مادر مى‏داند و هيچ امتيازى براى رنگ، ثروت، مقام، قبيله، نژاد و... قائل نمى‏شود. اسلام تنها امتياز را تقوا مى‏شمرد و گرامى‏ترين مردمان را، پرهيزگارترين آنان مى‏داند.حجرات (49)، آيه 14. اسلام، مردم را مانند دانه‏هاى شانه با هم برابر مى‏داند؛ چنان كه پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: «الناس كلهم سواء كاسنان المشط»؛ «مردم مانند دانه‏هاى شانه برابرند».صدوق، من لايحضره الفقيه، (قم: انتشارات جامعه مدرسين، 1413 ه. ق)، ج 4، ص 379. در نگاه اسلام، نابودى ملت‏ها و اقوام مختلف، ناشى از عدم مساوات آنان در برابر قانون حق و اجرا نشدن آن در سطح جامعه است. اين رويكرد، بر خلاف نظر ارسطو است كه مى‏خواهد ثابت كند، غلام و برده فطرتاً وجود داشته و وجود خواهد داشت! به عبارت ديگر بردگى نزد عده‏اى فطرى است و خداوند عده‏اى از مردم را آفريده تا برده و غلام ديگران باشند!نگا: منتسكيو، شارل، روح القوانين، ترجمه على اكبر مهتدى، (تهران: اميركبير، چاپ هفتم، 1355)، ص 415. اسلام، بردگى را فطرى نمى‏داند و اعتقاد ندارد كه خداوند دو نوع انسان آفريده است: يكى، آزاد و ديگرى غلام و برده. اما اسلام برخلاف اعتقاد مردم روم، يونان باستان و عربستان، در حق بردگان - مبنى بر اينكه آنان هيچ گونه حقوق اجتماعى ندارند - ضمن احترام به شخصيت ايشان، آنان را در صف بقيه مردم شمرده و براى آنان حقوق متناسب وضع كرده است. اگر احياناً در حقوق آنان، اختلاف ناچيزى ديده مى‏شود، به جهت مصلحت خود بردگان و رعايت مصالح اجتماع بوده و هيچ گونه تحقير و توهينى در آن منظور نبوده است. اسلام بر خلاف روش‏هاى ظالمانه و غيرانسانى بسيارى از نقاط جهان، شالوده يك روش عادلانه را پى‏ريزى كرد و در مجموع شرايطى براى بردگان فراهم ساخت كه آنان به مقامات و درجات مهم علمى و سياسى در جامعه اسلامى دست يافتند. حتى حكومت «مماليك»، مدت‏ها بر بسيارى از نقاط كشورهاى اسلامى پديدار شد. در حقيقت اسلام با فراهم آوردن شرايط انسانى و عاطفى براى زندگى بردگان، آنان را از سراسر دنيا مشتاق پيوستن به جامعه اسلامى نمود و آنان در بازگشت به وطن خود، همراه با آزادى، مبلغ و مروج دين اسلام شدند. اسلام راه برده شدن افراد آزاد را مسدود كرد و راه آزادى بردگان را گشود. به يقين يكى از عوامل دگرگونى نظام بردگى در جهان، نقش اسلام در اين زمينه بوده است. كنيزان نيز مشمول همين قاعده بودند. آنان كه در جنگ با مسلمانان اسير مى‏شدند و يا به صورت تجارى وارد ممالك اسلامى مى‏گشتند، با فرهنگ اسلامى و مزاياى نجات بخش آن آشنا شده و همانند ديگر مردم، در جامعه اسلامى زندگى مى‏كردند. مالكيت كنيز، شبيه عقد ازدواج بود و موجب محرميت به مالك مى‏گرديد. گفتنى است كه مادر برخى از ائمه‏عليهم السلام كنيز بوده‏اند؛ حتى در تاريخ آمده است كه مادر امام زمان(عج) نيز كنيزى رومى بوده است. اكنون اين پرسش پديد مى‏آيد كه با آن همه توجّه اسلام، نسبت به غلامان و آزادى آنان، چرا يكباره بردگى را لغو نكرد و راه‏هاى برده‏دارى را از بين نبرد؟

در پاسخ به اين مسئله بايد به چند نكته اساسى توجه كرد:

يك. الغاى بردگى‏

الغاى يكباره بردگى به طور كامل در آن زمان ممكن نبود، زيرا:

1-1. نظم اقتصادى مردم آن روز به هم مى‏خورد و زندگى از هم مى‏پاشيد. از اين جهت، اسلام راه ديگرى را پيش گرفت كه در ضمن آن، بردگى به تدريج از بين مى‏رفت؛ بدون آنكه نظام اجتماعى و اقتصادى جامعه، از هم گسسته شود. از اين رو در مرحله نخست، همگان را ترغيب به كار و كوشش و دورى از تنبلى، بى‏كارى و عياشى نمود تا جامعه از وضعيت سابق - كه همه كارها بر دوش بردگان بود - فاصله گيرد. سپس راه‏هاى زيادى براى رهايى بردگان قرار داد تا به تدريج، هم بردگى لغو گردد و هم مردم به زندگى فعال و به دور از عياشى، عادت كنند.

1-2. برخى از انديشمندان، آزادى دفعى بردگان را خطرآفرين مى‏دانند. منتسكيو درباره رها ساختن دسته جمعى بردگان در يك زمان، چنين مى‏نويسد: «آزاد كردن عده بى شمارى از غلامان به وسيله وضع يك قانون مخصوص، صلاح نيست؛ زيرا موجب اختلال نظم اقتصادى جامعه مى‏گردد و حتى معايب اجتماعى و سياسى دارد. براى مثال در ولسينى چون غلامان آزاد شده حق رأى دادن در انتخابات را پيدا كرده بودند، حائز اكثريت گرديده و قانونى وضع كردند كه به موجب آن، هر كس از افراد آزاد عروسى كند، يكى از غلامان آزاد شده بايد در شب اول عروسى با دختر تازه عروس بخوابد و شب دوم او را تسليم داماد كند! بنابراين آزاد كردن غلامان، بايد تدريجى و همراه با فرهنگ سازى‏هاى لازم و مناسب باشد. براى مثال قانون گذار ممكن است اجازه دهد، غلامان از عوايد كارهايشان خود را از ارباب خويش خريدارى نموده، و يا دوره غلامى را محدود كنند»منتسكيو، روح القوانين، ص 428، (تهران: امير كبير، چاپ هفتم، 1355).. به اين كار مكاتبه مى‏گويند كه قرن‏ها قبل از مونتسكيو، در قوانين اسلامى وضع شده و جزئيات آن در كتاب‏هاى فقهى آمده است.

1-3. گوستاولوبون مى‏گويد: «از آنجايى كه بردگان از ديرزمان، تحت رقيت زيست كرده و در اثر زندگى طفيلى خود، بى‏تجربه و بى‏استعداد بار آمده‏اند. از اين جهت اگر اسلام، همه آنها را يكباره از قيد بردگى آزاد مى‏ساخت، ممكن بود در اثر نداشتن تجربه كافى و لياقت، قادر به تشكيل زندگى مستقل و اداره آن نباشند. در نتيجه مانند غلامان قديم آمريكا - كه بعد از آزاد شدن بر اثر علت ياد شده، به كلى نيست و نابوده شده‏اند - از بين مى‏رفتند».گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ص 482. از اين رو قانون گذار اسلام، در عين آنكه براى خلاصى بردگان، فكرى اساسى و برنامه كاملى تنظيم كرده، از امور ياد شده غفلت نورزيده است.

1-4. امكانات حكومت تازه تأسيس آن زمان، به گونه‏اى نبود كه بتواند اسيران جنگى را در اماكن خاصى مثل زندان‏ها، نگه‏دارى كند. بدين جهت اسيران در ميان جنگاوران تقسيم مى‏شدند. آنان بردگان را به خانه‏هاى خود مى‏بردند تا هم امنيت جانى‏شان تضمين شود و هم پراكنده شده و امكان اجتماع و شورش نداشته باشند. از طرف ديگر ناچار به تغذيه آنان بودند و در مقابل از كار آنها نيز استفاده مى‏كردند. مارسل بوازار در اين باره مى‏نويسد: «اسلام به خاطر تأمين جانى و جلوگيرى از تجاوز به اسيران جنگى، آنها را طبق ضوابطى در قبايل عرب، به عنوان برده يا كنيز تقسيم مى‏كرده؛ ولى به تدريج آنان را از تمامى حقوق شهروندان مسلمان، بهره‏مند مى‏ساخته است»بوازار، مارسل، اسلام و حقوق بشر، ترجمه دكتر محسن مؤيدى، (تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى 1358)، ص 49.. 1-5. در جنگ‏هايى كه بين مسلمانان و غير مسلمين وجود داشت، كافران، اسيران مسلمان را برده مى‏ساختند. از اين رو اسلام ناچار به مقابله به مثل بود و اگر مى‏خواست غير از اين عمل كند، نيرو و هزينه سنگين لازم براى نگه‏دارى اسيران و جلوگيرى از قيام و شورش آنان نداشت و نمى‏توانست مانع فرار و پيوستن آنها به جبهه دشمن شود. از طرف ديگر برده شدن مسلمانان، زمينه تضعيف روحى مسلمين و جنگ روانى كافران را فراهم مى‏كرد.

دو. پيشتازى اسلام در منع بردگى‏ اسلام تمام راه‏هايى كه براى برده ساختن ديگران، در دوران‏هاى گذشته رواج داشت - به جز جنگ - نامشروع دانست. برخى از اين راه‏ها عبارت بود از:

2-1. يورش ناگهانى به منظور گرفتن اسير و بنده.

2-2. در مواردى كه مديون از پرداخت دين خود عاجز بود، صاحب دين او را در عوض آن، برده خود مى‏ساخت.

2-3. فروختن افراد آزاد و يا فرزندان خود به ديگران. اسلام هيچ راهى براى برده‏سازى افراد را جايز نمى‏داند؛ جز آنكه شخص كافر در جنگ عليه اسلام و مسلمين به اسارت درآمده باشد. از طرف ديگر اين مسئله هم تابع شرايط زمان و مكان و با صلاحديد پيشواى مسلمانان است و اگر او برده ساختن اسيران جنگى را مصلحت ندانست، مى‏تواند وجهى به عنوان فديه بگيرد و آزادشان كند و يا آنان را مورد عفو قرار دهد.ر.ك: الميزان، ج 6؛ زين العابدين قربانى، اسلام و حقوق بشر.

بنابراين تنها عاملى كه در اسلام مجوز گرفتن بنده و كنيز است، اسارت در جنگ است. حال آيا به رسميت شناختن حق حيات براى كسانى كه به خداوند رحمان كفر مى‏ورزند و با دين حق مبارزه مى‏كنند؛ جز از روى تفضل الهى است؟! اسلام حق حيات اينان را تضمين كرده و كشتن اسير را جز در شدت درگيرى و معركه جنگ روا ندانسته است؛ ليكن بايد دايره فعاليت و آزادى چنين افرادى - كه از آزادى خود سوء استفاده نموده و در نبرد عليه دين خدا و مؤمنان شركت جسته‏اند - به گونه‏اى محدود گردد. در عين حال آموزه‏هاى بسيارى در اسلام براى رهايى آنان وجود دارد كه به برخى از آنها اشاره خواهد شد.ايرجى، صادق، بردگى در اسلام. سه. حقوق بردگان‏ اسلام روابط برده و برده‏دار را به گونه‏اى كاملاً انسانى و عادلانه درآورد و راه هرگونه ظلم و بيدادگرى در اين روابط را مسدود ساخت و با اصول اخلاقى خود، چهره ديگرى از اصول برده‏دارى و حقوق بردگان را در تاريخ به نمايش گذاشت. پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله روزى مردى را سوار بر مركبش ديد كه غلامش در قفاى او پياده روان بود. آن حضرت فرمود: «غلامت را هم سوار كن، او برادر تو است و روح او مثل روح تو».تاريخ بردگى، ص 74.

چهار. راه‏هاى آزادى بردگان‏ اسلام راه‏هاى ابتكارى متعددى را براى آزادى تدريجى بردگان اعلام نمود؛ از جمله:

4-1. اسلام آزادى برده را از عبادات بزرگ قرار داد. پيشوايان اسلام نيز در عمل به اين عبادت، اهتمام والايى داشتند. به عنوان نمونه امام سجادعليه السلام در طول حيات شريف خود، حدود يكصد هزار برده را خريد و آزاد ساخت.جعفريان، رسول، حيات فكرى و سياسى امامان شيعه‏عليه السلام، (قم: انصاريان، چاپ اول، 1376)، ص 280.

4-2. كفاره واجب برخى از گناهان را آزادى برده قرار داد. 4-3. خريد و فروش ام ولدام ولد، كنيزى را گويند كه از ارباب خود صاحب فرزند شده است. را منع كرد. اين مسئله خود به خود، موجب آزادى كنيزانى مى‏شد كه از طريق ارباب خود صاحب فرزند مى‏شدند. 4-4. مالكيت فرزند بر پدر و مادر خويش را منع نمود. اين مسئله نيز منتهى به آزادسازى ام ولد مى‏شد.

4-5. به بردگان حق كتابت و قرارداد با صاحبان خويش داد تا بتوانند با كار و تلاش به آزادسازى خويش بپردازند، يا مدت بردگى و گستره آن را محدود سازند. اين مسئله باعث مى‏شد كه بردگان با اراده و عزم خويش، در جست و جوى آزادى برآمده و در راه آن بكوشند و سپس از ثمرات آن به خوبى بهره گيرند.

4-6. در يكى از جنگ‏ها پيامبرصلى الله عليه وآله با اسيران برده شرط كرد كه هر كس ده مسلمان را سواد بياموزد، آزاد خواهد شد. اسلام از اين طريق استفاده‏هاى فرهنگى مناسبى نمود. اين كار علاوه بر آنكه به نفع مسلمانان بود، بردگان نيز در برخورد با مسلمين با عقيده و مكتب آنان بيشتر آشنا مى‏شدند و زمينه براى اسلام آوردن آنها فراهم مى‏شد. مارسل بوازار - ضمن بررسى امتيازات روش اسلام در برخورد با مسئله بردگى - مى‏نويسد: «ديگر از تعاليمى كه قرآن كريم در مسائل مربوط به برده و كنيز داده و نشانه‏ى خصلت انسان دوستى اسلام است، تشويق مسلمانان به آزاد ساختن برده و گماشتن او به كارهاى متناسب با استعداد و مهارت او است. در راه اجراى هر چه بهتر اين برنامه انسانى، اسلام كمك هزينه‏اى را از بيت‏المال اختصاص داده است؛ بدين ترتيب كه پرداخت وجوهى را به منظور بهبود شرايط زندگى و آزاد ساختن و به كار شايسته گماشتن بردگان بابت زكات، پذيرفته است‏بقره (2) آيه 177.. مهم‏تر از همه اينها، آزادى برده بنا به خواست او و پرداخت سرمايه لازم بدو و نيز زناشويى با كنيزانى است كه به ازدواج موافقت داشته‏اند (جهت احتراز از زنا و كام‏جويى به اجبار)نور (24)، آيه 33.. پافشارى اسلام در آزادى برده و پرداخت سرمايه‏اى براى كار توليدى به او، تنها آزادى ظاهرى نبايد تلقى شود. اين عمل آزادى اقتصادى او را نيز تضمين مى‏كرد و از بهره كشى آينده او به وسيله پولدار يا متنفذ ديگرى، جلوگيرى مى‏نمود. قوانين آزادى بردگان در آمريكا، كوچك‏ترين كمك مادى به برده آزاد شده نمى‏كرد. غالباً به علت دشوارى‏هاى اقتصادى و بيكارى، بردگان سياه پوست چندان از آزادى خود استنقبال نكردند و پس از مدتى سرگردانى و بلاتكليفى و تيره‏روزى به سوى ارباب نخستين خود بازگشتند. در حالى كه قرآن با روشن بينى، ضمن مبارزه با بهره كشى و بيگارى انسان‏ها، جلوگيرى از عدم تعادل اقتصادى جامعه را نيز پس از آزادى بردگان، پيشى بينى كرده است. توصيه به رفتار شايسته و نيكوكارى نسبت به پدر و مادر، خويشاوندان، يتيمان، مستمندان، همسايگان و در راه ماندگان، خدمتكاران و بردگان را نيز در بر مى‏گيردنور (24)، آيه 39.. در صدر اسلام - به خصوص دوران حيات پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم - بردگان نه تنها آزاد مى‏شدند؛ بلكه از تعليم و تربيت و مراقبت‏هايى بهره‏مند مى‏گرديدند. ذكر موارد، لازم به نظر نمى‏رسد؛ تنها به داستان (زيد) اشاره مى‏شود كه برده‏اى آزاد شده است. وى به مقام صحابى پيامبرصلى الله عليه وآله و كتابت قرآن و حديث رسيد و فرزند او اسامه، از فرماندهان بزرگ سپاه اسلام بود. بلال حبشى نيز به فرماندارى مدينه رسيده است. در ادوار بعد، قطب‏الدين آيبيك، برده‏اى بوده كه امپراتورى بزرگ اسلام را در سرزمين هندوستان بنيان نهاد»بوازار، مارسل، همان، صص 48 - 49.. براى مطالعه بيشتر ر.ك: الف. طباطبايى، سيدمحمدحسين، تفسير الميزان، ج 6 (عربى و ج 12 (فارسى)، ذيل آيات 116 تا 120؛ ب. موسوى زنجانى، اسلام و مسئله آزادى، بردگى؛ پ. حجتى كرمانى، از بردگى روم قديم تا ماركسيسم؛ ت. مكارم شيرازى، ناصر، فرآورده‏هاى دينى؛ ث. بيدار فكر، برده‏دارى در روم باستان؛ ج. مبشرى، اسداللَّه، حقوق بشر؛ ح. گرامى، محمد على، نگاهى به بردگى؛ خ. ايرجى، صادق، بردگى در اسلام؛ د. حسينى، مصطفى، بردگى از ديدگاه اسلام.
در پايان ياد آور مي شود روايتي که در رابطه با امام رضا (ع) اشاره کرده ايد بايد متن آن ارسال و همراه با زمينه مورد بررسي قرار گيرد و قضاوت بدمن بررسي دقيق آن امکان پذير نيست.

پرسمان دانشجویی