تنزه حق | کتابخانه مجازی الفبا

چرا خدا را منزه و پاک از هر گونه عيب و نقص و ضعف می دانيم؟

اصل وجود خداوند متعال را منابع ديني ، ضروري و بديهي مي دانند اگر انسان کوچکترين توجهي به درون خويش (عقل و فطرت و وجدان) و بيرون خويش يعني مخلوقات و هستي، داشته باشد به خوبي مي يابد که جهان را خالقي باشد خدا نام، لذا در قرآن مي خوانيم «افي الله شک فاطر السموات والارض؛ آيا در خدايي که آفريننده آسمان ها و زمين است شک وجود دارد؟» (ابراهيم، آيه 10).
اين آيه به خوبي مي رساند که در اصل وجود خداوند شک و ترديدي نيست.
و همين طور در دعاي عرفه مي خوانيم «آيا آشکارتر از تو چيزي هست که آن روشن کننده هستي تو باشد؟ اي خدا! تو کجا نبودي تا به دليلي بر بودنت محتاج باشي؟!» (حسين اسکندري، آيه هاي زندگي، سروش، 1381، چاپ اول، ج 1، ص2).
اما منزه بودن خداوند از هر عيب و نقص، نظري است و نياز به اثبات و يا لااقل توجه بيشتري دارد به همين جهت براي اثبات صفات سلبي خداوند، نوعي علما به استدلال و برهان تمسک جسته اند.
قبل از آن که برخي براهين را بيان کنيم، اين نکته را توضيح دهيم که گفته شد لااقل اثبات کمال و عدم نقص نياز به توجه بيشتري دارد، براي اين است که انسان اصل وجود خداوند براي او ثابت شده باشد و معناي «واجب الوجوب» براي او هزم شده باشد و انسان به اين نکته عميقا توجه کند منزه بودن خداوند از عيوب براي او روشن مي شود لذا مرحوم علامه طباطبايي مي فرمايد: «والاول هو واجب الوجود و هو صرف الوجودي الذي لا اتم منه ولا يشوبه عدم و نقص؛ و [نوع] اول [از وجود] که واجب الوجود [يعني موجودي که هستي او ذاتي او] مي باشد، وجود صرف و خالص است که از آن کاملتر وجود ندارد و از همراهي نيستي و نقص مبرا مي باشد» (علامه سيد محمد حسين طباطبايي، نهايه الحکمه، قم، مؤسسه النشر الاسلامي، چاپ اول، 1404 ق، ص 269).
و در بخش ديگر مي گويد «وجود واجب هيچ کمالي از او سلب و نفي نمي شود، هر کمالي که در وجود راه دارد مانند علم و قدرت و... واجب الوجود داراي آن است به نحو برتر و بهتر [و لذا هيچ نقصي در او راه ندارد]» (همان، ص 283).
نتيجه اين بخش اين شد که اگر انسان به خوبي معناي واجب الوجود را بفهمد و هزم کند، منزه بودن خداوند از عيوب نيز در نزد او به اثبات مي رسد. با اين حال دلائلي که بر منزه بودن خداوند از عيوب اقامه شده است که به برخي از آنها اشاره مي شود:
1. سلب امکان: وقتي ثابت شد خداوند واجب الوجود است، محال است که ممکن الوجود (و ناقص و نيازمند) باشد زيرا اين خلاف فرض ماست. در نتيجه واجب بودن خداوند اقتضا مي کند که خداوند ممکن نيست، همين سلب امکان به تنهايي مساوي است با هم سلب هاي نقص [و مرکب نبودن، جسم نبودن، محتاج نبودن، مکان نداشتن و...] از خداوند متعال پس وقتي که امکان در خدا راه نيافت هيچ نقصي در او راه نمي يابد(شيخ محمدرضا مظفر، بدايه المعارف، شرح از سيد محسن خرازي، قم، مؤسسه النشر الاسلامي، چاپ اول، بي تا، ج 1، ص 80 - 81، پاورقي ؛ و نيز ر.ک: صدرالمتألهين، شيرازي، اسفار، ج 6، ص 122).
2. برخي از علما بيان ديگري دارند و مي گويند: با واجب الوجود بودن خدا دو صفت ثابت مي شود: يکي بي نيازي او از هر موجود ديگري زيرا اگر کمترين نيازي به موجود ديگر داشته باشد آن موجود ديگر علت او خواهد بود و ديگر آن که موجودات ممکن الوجود، معلول و نيازمند به او هستند و او نخستين علت براي پيدايش آنها مي باشد و با استفاده از اين دو نتيجه هرگونه مفهومي که دلالت بر نوعي نقص و محدوديت و نياز کند از خداي متعال نفي مي شود، چون اگر نيازمند و ناقص باشد معلول و محتاج موجودات ديگر خواهد بود و آن موجودات هم معلول اين واجب نخواهند بود. معناي صفات سلبيه الهي همين است (محمد تقي مصباح يزدي، آموزش عقايد، تهران، شرکت چاپ و نشر بين الملل سازمان تبليغات اسلامي، چاپ سوم، 1378، ص 65 - 67 با تلخيص و اضافات).
گذشته از دلائل کلي براي تک تک صفات سلبيه اقامه برهان و دليل شده است که محققين در جاي خود به آن پرداخته اند (همان، ص 66 - 68 و بدايه الحکمه، همان، ص 273 - 282).
نتيجه اين شد که اثبات اصل وجود خداوند از نظر منابع ديني بديهي است نيازي به برهان ندارد ولي اثبات واجب الوجود بودن خداوند و همين طور صفات سلبي (منزه بودن از عيوب) نياز به برهان دارد، هر چند توجه عميق به معناي واجب الوجود زمينه اثبات صفات سلبيه را فراهم مي کند.

پرسمان دانشجویی