رشد ذهن | کتابخانه مجازی الفبا

احاديثي را بيان کنيد که امامان(ع) درمورد قدرت ذهن فرموده اند.

1ـ آن معنا از ذهن که در روانشناسی ذهن یا مهندسی ذهن مطرح است ، در روایات اهل بیت (ع) با عنوان ذهن مطرح نشده ، بلکه عناوین دیگر به آن داده شده و ، از واژه ی ذهن در چنین مواردی کمتر استفاده شده است.
2ـ بسیاری از آموزه ها که در چنین چهارچوبهای روانشناسی به چشم می خورد ، در روایات اهل بیت (ع) و آموزه های دینی نیز دیده می شوند ولی باید توجّه داشت که این اشتراک در برخی گزاره ها دلیل بر این نیست که این گونه مکاتب روانشناسی ، صد در صد مورد تأیید اسلام می باشند ؛ بلکه در مواردی نظر اسلام بر خلاف نظرات این گونه مکاتب روانشناسی می باشند ؛ بخصوص در زمینه روانشناسی ذهن که غلوّ و افراط فراوانی در آن به چشم می خورد و گاه تناقضات فلسفی آشکاری نیز در آنها دیده می شود ؛ مانند نظریّه جذب که امروزه از شهرت خاصّی برخوردار شده ، در حالی که نه تنها از نظر فلسفی مشکل دارد ، از نظر علوم تجربی نیز قابل اثبات نیست.
3ـ متأسفانه تحقیقات قابل توجّهی در مورد روانشناسی اسلامی انجام نشده و اکثر کتابهایی هم که در این باره نوشته شده اند حالت انفعالی و تطبیقی دارند ؛ و بخصوص در مورد مهندسی ذهن از دیدگاه اسلام کمترین فعّالیّت شده است. لذا در این باب احادیث طبقه بندی شده ای وجود ندارد. از اینرو تنها به مواردی از این روایات که موفق به یافتن آن از منابع روایی شده ایم می پردازیم. ذکر این نکته نیز لازم است که در روایات اسلامی ابوابی از روانشناسی ذهن یا ادراک مؤثّر باز شده که می توان نام آن را روانشناسی عقل گذاشت که بسی برتر از روانشناسی ذهن امروزی است که هیچ نظری به عقل نداشته از ذهنی خنثی و صرفاً طبیعی و حیوانی بحث می کند.
الف: عادتهای بد و خوب
یکی از خواصّ ذهن و وجود آدمی این است که امور ، با تمرین و ممارست در او به صورت عادت و ملکه در می آیند و آنچه به صورت ملکه و عادت در آمده به صورت خودکار عمل می کند. و ریشه ی اکثر این عادتها در ذهن است ؛ لذا روانشناسان برای ترک عادات بد ، به افراد توصیه می کنند که مدّتی ذهن خود را مشغول نمایید تا عادت حاصل شده زائل گردد.
1ـ قال علىّ عليه السّلام: عوّد نفسك التّصبّر على المكروه. و ایضاً قال: مَنْ تَحَلَّمَ حَلُمَ .
نفس خويش را به بردبارى در مقابل ناملايمات عادت ده. و نیز فرمودند: هر که خود را به حلم بزند ( ادای افراد حلیم را در آورد) حلیم می شود.
2ـ قال علىّ عليه السّلام: العادة عدوّ متملّك .
عادت بد، دشمنى است كه با قدرت بر صاحبش حكومت ميكند.
3ـ عن ابى محمّد العسكرىّ عليه السّلام: قال ردّ المعتاد عن عادته كالمعجز.
برگرداندن معتاد از عادتى كه بدان خو گرفته مانند معجزه است.
4ـ قال الحسن عليه السّلام: العادات قاهرات فمن اعتاد شيئا في سرّه و خلواته فضحه في علانيته و عند الملاء.
عادات، در وجود آدميان با قهر و غلبه حكومت ميكنند. كسى كه در پنهانى به چيزى عادت كند آشكارا و در محضر مردم مفتضحش خواهد ساخت.
5ـ ايّها الناس تولّوا من انفسكم تأديبها و اعدلوا بها عن ضراوة عاداتها
اى مردم خودتان تأديب نفس خويش را عهده‏دار شويد و از عادات ناپسندش بازگردانيد.
6ـ قال علىّ عليه السّلام: العادة طبع ثان.
عادات اكتسابى ، طبيعت دوّمى انسان است.
7ـ قال علىّ عليه السّلام: المرء حيث وضع نفسه برياضته و طاعته فان نزّهها تنزّهت و ان دنّسها تدنّست.
خوب و بدِ اخلاق هر انسانى تابع روشى است كه تربيت روح خود را بر آن قرار داده و در راه نيل به آن روش، مجاهده و از آن پيروى مينمايد. اگر با روشهاى صحيح جان خود را از پليدى پاك كرده باشد پاك است و اگر آلوده نموده آلوده خواهد بود.
8 ـ قال علىّ عليه السّلام: ذلّلوا انفسكم بترك العادات و قودوها الى فعل الطّاعات و حمّلوا بها اعباء المغارم و حلّوها بفعل المكارم و صونوها عن دنس المآثم.
نفس متجاوز و سركش خويش را با ترك عادات ناپسند خوار نمائيد و به انجام اوامر الهى وادارش سازيد و بار غرامتهاى تخلفش را بر وى تحميل نمائيد، با انجام مكارم اخلاق زينتش كنيد و از پليديهاى گناه مصونش داريد.
ب: یکی دیگر از خواصّ ذهنی و درونی انسان این است که اعمال را تحت تأثیر خود دارند ، لذا نوع حالاتی که در درون شخص وجود دارند به شدّت در اعمال و رفتار او تأثیر می گذارند ؛ و باز ریشه ی این حالات در ذهن است و ورود و خروج آنها ذهن می باشد. از جمله ی این حالات می توان از خود کم بینی و خود بزرگ بینی ، حسد ، کبر ، غم و غصّه ، ترس افراطی و وسواسی ، شکّاکیّت و آرزو مداری یاد نمود. ذهن و ضمیر کسانی که مبتلا به این امور می باشند به گونه ای سامان یافته که خود به خود آنها را در مسیرهای عملی خاصّی می راند که عاقبت خوشی ندارد. و جالب اینجاست که در روانشناسی ذهن امروزی آرزو مداری به شدّت ترویج می شود و چنین تلقین می کنند که انسان اگر غرق در خواسته های ذهنی خود شود به خواسته ی خود می رسد ؛ غافل از اینکه اوّلاً همواره چنین نیست و ثانیاً باید دید انسان دنبال چه آرزویی است. دنبال اهداف حقیقی و کمالات وجودی یا دنبال زخارف بی ارزش. اکثر روانشناسیهای امروزی ، فرمولهایی بی جهت را ارائه می دهند که انسان را به هرسویی ممکن است ببرد ؛ در حالی که روانشناسی اهل بیت تنها و تنها در مسیر کمالات حقیقی انسان تعریف شده است.
9ـ ما من احد يتيه الّا من ذلّة يجدها في نفسه.
هيچ كس به خوى ناپسند تكبر، مبتلا نمی شود مگر به سبب خوارى و ذلتى كه در ضمير باطن خود احساس می نمايد.
10ـ قال علىّ عليه السّلام: الهمّ يذيب الجسد.
آتش اندوه و غم، بدن آدمى را ميگدازد و مانند فلزّ مذابى آب ميكند.
11 ـ و عنه عليه السّلام: الهمّ نصف الهرم.
غصه نصف پیری است.
12ـ عن امير المؤمنين عليه السّلام: الحسد يفنى و الحقد يذرى.
حسد جسم را فرتوت و فانى ميكند و كينه‏توزى آدمى را بر باد ميدهد.
13ـ و عنه عليه السّلام: الخائف لا عيش له.
آن كس كه گرفتار ترس و وحشت است در زندگى آسايش خاطر ندارد.
14ـ قال الصّادق عليه السّلام: الرّجل يجزع من الذّلّ الصّغير فيدخله ذلك في الذّلّ الكبير.
آدمى از ذلت و حقارت كوچكى اظهار ناراحتى و اندوه ميكند و همين جزع و بيقرارى، او را به ذلت بزرگترى گرفتار می نمايد.
15ـ عن علىّ عليه السّلام: الحزن يهدم الجسد.
غم و اندوه بدن آدمى را ويران ميكند.
16ـ و عنه عليه السّلام: المريب ابدا عليل.
كسانى كه همه چيز و همه كس را بچشم ترديد و بدگمانى نگاه ميكنند همواره عليل و بيمارند.
17ـ قال علىّ عليه السّلام: من كرمت عليه نفسه هانت عليه شهواته.
آن كس كه واجد بزرگوارى و كرامت نفس باشد تمايلات شهوانيش در نظر او خوار مى‏آيد.
18ـ و عنه عليه السّلام: من كرمت عليه نفسه لم يهنها بالمعصية.
كسى كه به شرف معنوى و كرامت نفس خود عقيده دارد با پليدى گناه، خوارش نخواهد ساخت.
19ـ قال علىّ عليه السّلام: لا تشعر قلبك الهمّ على ما فات فيشغلك عن الاستعداد بما هو آت.
افسوس‏هاى گذشته را در دل خود بيدار مكن كه تو را از آمادگى پيروزيهائى كه در پيش دارى باز ميدارد.
20ـ قال علىّ عليه السّلام: لا تحمل همّ يومك الّذى لم يأتك على يومك الّذى قد اتاك.
غصّه فرداى نيامده را بر امروز موجودت تحميل مكن و بار روز حاضرت را بی جهت سنگين منما!
21ـ عن ابى عبد اللَّه عليه السّلام انّه قال: من تعلّق قلبه بالدّنيا تعلّق قلبه بثلاث خصال: همّ لا ينفى و امل لا يدرك و رجاء لا ينال.
كسى كه به دنيا دل بسته و در بند علاقه‏اش اسير است همواره گرفتار سه حالت روحى است: غصّه و اندوهى كه هرگز از صفحه دلش زدوده نميشود، آرزوئى كه هرگز برآورده نميگردد، و اميدى كه هرگز به آن دست نمى‏يابد.
22ـ قال رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله: الامل رحمة لامّتى و لو لا الامل ما رضعت والدة ولدها و لا غرس غارس شجرا.
آرزو براى امّت من رحمت است چه اگر آرزو نمى‏بود هيچ مادرى فرزند خود را شير نميداد و هيچ باغبانى درختى نمى‏نشاند.
23ـ قال على عليه السّلام: من اشتغل بالفضول فاته من مهمّه المأمول.
آن كس كه خود را به مسائل زائد و غير لازم سرگرم كند از مهمّات واقعى زندگى كه آرزو دارد باز مى‏ماند.
24ـ قال رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله: انّ اخوف ما اخاف على امّتى الهوى و طول الامل.
براى امّت خود از دو چيز بيش‏ از هر چيز خائف و ترسانم، اوّل هواى نفس و دوّم آرزوى دراز.
25 ـ و عنه عليه السّلام: افضل الدّواء ترك المنى.
بهترين داروى شفا بخش ترك آرزوهاى نابجا است.
26ـ قال امير المؤمنين عليه السّلام: من اطال الامل اساء العمل.
كسى كه آرزو را دراز گرداند رفتار خود را ضايع و بد ساخته است.
27ـ قال علىّ عليه السّلام: من الحمق الاتّكال على الامل.
تكيه كردن بر آرزو از ابلهى و حماقت است.
28ـ على (ع) ميفرمود: من جرى في عنان امله عثر باجله.
كسى كه از پى آرزوهاى بی حساب خود روان گردد به سوى سقوط قطعى و مرگ لغزيده است.
29 ـ قال علىّ عليه السّلام: من الحمق الاتّكال على الامل.
30ـ قال علىّ عليه السّلام: الرّغبة مفتاح النّصب و مطيّة التّعب.
رغبت و تمايل شديد، كليد ناراحتى و مركب خستگى و فرسودگى است.
31ـ و عنه عليه السّلام: ثمرة الرّغبة التّعب.
نتيجه علاقه و رغبت زياد، خستگى و تعب است.
ج : یکی دیگر از قابلیّتهای ذهن و ضمیر آدمی قدرت بروز و ظهور می باشد ، که اصطلاحاً همّت نامیده می شود. همه ی انسانها کما بیش اندیشه ها و خواستهایی را در ذهن خود می پرورانند و دوست دارند که آنها را در عالم خارج نیز عملی سازند ولی کمتر افرادی هستند که بتوانند خواستهای اساسی خود را بروز دهند و اصطلاح همّت کافی در این باره را ندارند. همّت عالی نیز نیز یکی از اموری است که از ذهن سرچشمه می گیرد و به نوع جهت گیری و عادات ذهنی انسان بستگی دارد. لذا می توان با تمرینات ذهنی ، همّت و قدرت ابراز و اظهار خارجی خواستهای خود قویتر ساخت.
32ـ عن علىّ عليه السّلام: قدر الرّجل على قدر همّته.
ارزش هر انسانى به مقدار همت او است.‏
33ـ قال علىّ عليه السّلام: الشّرف بالهمم العالية لا بالرّمم البالية.
شرف و فضيلت آدمى به همتهاى بلند و اراده‏هاى نيرومند است نه به استخوانهاى پوسيده و اجساد متلاشى‏شده درگذشتگان.
34ـ عن علىّ عليه السّلام: الحلم و الاناة توامان ينتجهما علو الهمّة.
بردبارى و تأنى، مانند دو كودك يك شكمند و زائيده همت عالى هستند،
د: مطلب دیگری که در روانشناسی اسلامی به شدّت مورد توجّه واقع شده ولی در روانشناسی روز کاملاً مغفول می باشد ، توان عقلانی است که غیر از ذهن و هوش و امثال این امور مطرح در روانشناسی می باشد. از نظر اسلام این قوّه است که باید بر تمام قوا حاکم باشد و تمام توان ذهنی و درونی آدمی نیز باید با صلاح دید عقل وارد عمل شود ؛ چرا که عقل حجّت باطنی خدا در درون انسان می باشد ؛ و در همین جاست که مسیر روانشناسی اسلامی از روانشناسی های رایج جدا می شود.
35 ـ قال علىّ عليه السّلام: العقل شرع من داخل و الشّرع عقل من خارج.
عقل شرع خدا از داخل است و شرع ، همان عقل بیرونی است.
36ـ قال علىّ عليه السّلام: العقل رسول الحقّ.
عقل رسول حقّ است.
37ـ و عنه عليه السّلام: العاقل يعتمد على عمله و الجاهل يعتمد على امله.
اشخاص عاقل به سعى و كوشش خود تكيه می كنند ولى مردان نادان به آمال و آرزوهاى خويشتن متّكى هستند.
38ـ عن ابى عبد اللَّه عليه السّلام: قال حجّة اللَّه على العباد النّبىّ، و الحجّة فيما بين العباد و بين اللَّه العقل‏.
حجّت خدا بر بندگان پیامبر است و حجّت بین مردم و خدا عقل است.
39ـ قال علىّ عليه السّلام: فضّل العقل على الهوى لانّ العقل يملكك الزّمان و الهوى يستعبدك للزّمان.
عقل را بر هواى نفس برترى و فضيلت ده، چه آنكه عقل، تو را مالك و فرمانرواى زمان می سازد و هواى نفس، تو را بنده و برده روزگار می كند.
40 ـ قَالَ الصَّادِقُ ع: كَثْرَةُ النَّظَرِ فِي الْعِلْمِ يَفْتَحُ الْعَقْل‏.
زیاد نگاه کردن به علم (تمرین علمی داشتن ) موجب گشایش و شکوفایی عقل است.
41 ـ وَ قَالَ ع لَيْسَ لِمَلُولٍ صَدِيقٌ وَ لَا لِحَسُودٍ غِنًى- وَ كَثْرَةُ النَّظَرِ فِي الْحِكْمَةِ تَلْقَحُ الْعَقْل‏
برای آدم افسرده دوستی نیست و برای حسود بی نیازی و غنی نیست و زیاد نگاه کردن به حکمت (تمرین عقلی و برهانی داشتن ) موجب گشایش و شکوفایی عقل است.
42ـ قال رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله: استرشدوا العقل ترشدوا و لا تعصوه فتندموا .
از عقل هدايت و راهنمائى بخواهيد تا به رشد و كمال خويش نائل گرديد، و از فرمانش سرپيچى ننمائيد كه نادم و پشيمان خواهيد شد.
43ـ قال علىّ عليه السّلام: ليست الرّؤية مع الابصار فقد تكذب العيون اهلها و لا يغشّ العقل من استنصحه.
بينش و درك واقعى هميشه با ديده‏ها ميسّر نيست، زيرا گاهى چشم خطا می كند و به صاحبش دروغ می گويد، ولى عقل، در اندرز و نصيحت به صاحبش خيانت نمى‏نمايد و هرگز خلاف واقع نمى‏گويد.
44ـ قال علىّ عليه السّلام: النّفوس طلقة لكنّ ايدى العقول تمسك اعنّتها عن النّحوس.
نفس سركش آدمى رها و خودسر است، ولى دست نيرومند عقل به شدت زمامش را مى‏كشد و از اعمالى كه مايه نحوست و بدبختى است بازش می دارد.
45ـ قال امير المؤمنين عليه السّلام: ليس العاقل من يعرف الخير من الشّر، و لكنّ العاقل من يعرف خير الشّرين.
عاقل آن كسى نيست كه تنها نيكى را از بدى تشخيص دهد، بلكه عاقل كسى است كه وقتى در مقابل دو بدى قرار می گيرد، آن را كه خطرش كمتر و شرّش خفيفتر است بشناسد، و با تن دادن به شرّ كوچكتر خود را از
46ـ و عنه عليه السّلام: اكثر مصارع العقول تحت بروق المطامع.
بيشتر فرو افتادن و سقوط عقل‏هاى بشر در زير اشعه فريبنده و تلألؤ خيره‏كننده آز و طمع است.
47ـ قال علىّ عليه السّلام: زوال العقل بين دواعى الشّهوة و الغضب.
در كشاكش انگيزه‏هاى شهوت و غضب، عقل بشر تيره و تار مى‏شود و فروغ خود را از دست ميدهد.
48ـ و عنه عليه السّلام: من لم يملك شهوته لم يملك عقله.
كسى كه مالك شهوت خود نباشد مالك عقل خود نخواهد بود.
49ـ و عنه عليه السّلام: كثرة الامانىّ من فساد العقل.
آرزوهاى زياد، ناشى از فساد عقل آدمى است.
50ـ قال امير المؤمنين عليه السّلام: اعجاب المرء بنفسه دلّ‏ على ضعف عقله .
خودپسندى شخص ، دليل بر ضعف عقل او است.
51ـ قال علىّ بن الحسين عليهما السّلام: من لم يكن عقله اكمل ما فيه، كان هلاكه من ايسر ما فيه.
كسى كه عقل وى از ساير قوايش كاملتر نباشد هلاكت و سقوط، از آسانترين حوادث در زندگانى او است.
52ـ قال علىّ عليه السّلام: اذا شاب العاقل شبّ عقله و اذا شاب الجاهل شبّ جهله.
وقتى افراد عاقل، پير می شوند نيروى عقل در نهادشان جوان می گردد و موقعى كه اشخاص جاهل به پيرى می رسند جهل و نادانى در وجودشان جوان مى‏شود.
53ـ قال علىّ عليه السّلام: من غلب عقله هواه افلح، و من غلب هواه عقله افتضح.
كسى كه عقلش بر هواى نفس غالب باشد به رستگارى و سعادت نائل مى‏شود، و آن كس كه عقلش مغلوب تمايلات نفسانيش باشد، سرانجام رسوا و مفتضح می گردد.
54ـ عن علىّ عليه السّلام: فانّ الشّقىّ من حرم نفع ما اوتى من العقل و التّجربة.
بدبخت و زيانكار كسى است كه از سرمايه‏هاى عقل و تجربه سودى نبرد و از ذخائرى كه به وى عطا شده است بهره‏اى برنگيرد.
54ـ عن علىّ عليه السّلام قال: شرّ آفات العقل الكبر.
كبر، بدترين آفت خرد است.

پرسمان دانشجویی