اخلاق تکاملي | کتابخانه مجازی الفبا

اخلاق تکاملي يعني چه؟ و لوازم و پيامدهاي آن چه مي باشد؟

اخلاق تکاملي مي کوشد شکاف ميان فلسفه و علوم طبيعي را پر کند. مدعاي اصلي اخلاق تکاملي اين است که انتخاب طبيعي در انسان گونه اي حس اخلاقي تعبيه کرده است. يعني ما بر اثر تکامل آمادگي انجام رفتارهايي را که از نظر اخلاقي خوب محسوب مي شوند داريم. اگر چنين چيزي درست باشد، اخلاقيات را مي توان پديده اي دانست که در طي تکامل گونه هاي اجتماعي هوشمند ايجاد مي شود، و نه چنان که الاهيون مي گويند، حاصل وحي الاهي يا قواي عقلاني. در رويکرد تکاملي به اخلاقيات، رفتارهاي اخلاقي به عنوان انتخاب هايي طبيعي محسوب مي شوند که با افزودن سازگاري موجود با محيط اش، مزيت او را براي بقا افزايش مي دهند. مشهورترين مدافع اين ديدگاه اداورد ويلسون است که «پدر زيست شناسي اجتماعي» محسوب مي شود. ويلسون معتقد است که "هم دانشمندان و هم اومانيست ها بايد اين احتمال را در نظر بگيرند که زمان آن فرا رسيده که اخلاق تدريجاً از دست فيلسوفان گرفته شود و زيست شناسانه گردد." (ويلسون، 1975) چالش پيش روي زيست شناسان تکاملي مانند ويلسون، ارائه ي تعريفي از خير (خوبي) بر پايه ي نظريه ي تکامل و تبيين اين مطلب است که انسان ها چرا بايد خوب باشند.

زيست شناختي شدن اخلاق با انتشار کتاب چارلز داروين (1809-1882) با عنوان نَسَب انسان به سال 1871 آغاز مي شود که در پي مشهور ترين کتاب او يعني درباب منشاء انواع منتشر شد. داروين در کتاب نسب انسان ايده هايش درباره ي رشد تکاملي را در مورد انسان مطرح کرد. او احتجاج کرد که انسان ها بايد از نسل موجودي با پيچيدگي کمتر در حقيقت گونه اي "چارپاي پشمالوي دم دار... ساکن جهان قديم" باشد.(داورين 1930: 231) مشکل عمده اي که داروين در اين تبيين مي ديد اين بود که چگونه بايد استانداردهاي بالاي کيفيات اخلاقي انسان را توضيح داد. در مواجهه با اين معما، داورين فصل بزرگي از کتاب نسب انسان را به تبيين تکاملي حس اخلاقي اختصاص داد، و در آن احتجاج کرد که اخلاق بايد در طي دو مرحله ي اصلي تکامل يافته باشد.

به نظر داروين، مرحله ي نخست شکل گيري اخلاقيات انساني، تکامل جامعه پذيري (sociability) در جانواران بوده است. برپايه ي اين نظر داروين، زيست شناسان امروزي اين مطلب را چنين شرح مي دهند. جامعه پذيري ويژگي ايست که رد ريشه هاي نسب شناختي اش را مي توان تا زماني پي گرفت که پرندگان لانه سازي، تخم گذاري و مراقبت از جوجه هاي سر از تخم درآورده را »ابداع کردند». کسب توانايي انجام وظايف والدين مستلزم ايجاد سازوکارهايي بود که براي مراحل تاريخ تکاملي پيش از آن ضرورت نداشتند. براي مثال، آميب ها (که با تقسيم شدن توليد مثل مي کنند) و قورباغه ها (که تخم هايشان را به حال خود رها مي کنند) نيازي به غرايز اجتماعي موجود در پرندگان ندارند. غرايز اجتماعي، همزمان با تسهيل زادآوري و پرورش جوجه ها، رفتار تهاجمي (aggression) ذاتي را تخفيف دادند. تمايز نهادن ميان »آنها» و »ما» امکان پذير شد و تهاجم معطوف به افرادي شد که به گروه خود جانور تعلق نداشتند. اين رفتار آشکارا گزينشي است، به اين معنا که بقاي خانواده ي خود فرد را تضمين مي کند.

مرحله ي دوم شکل گيري اخلاق، طبق نظر داروين، رشد قواي عقلاني بوده است که نوع بشر به کمک آن توانست در مورد کنش هاي گذشته اش و انگيزه هايشان تأمل کند و به اين ترتيب اعمال خود و ديگران را تأييد يا رد نمايد. اين به شکل گيري وجدان انجاميد که به "داور و ناظر عالي" همه ي کنش ها بدل شد.(همان، 235) داروين، تحت تأثير فايده انگاري، باور داشت که موجودات اجتماعي که داراي قواي عالي عقلاني و وجدان باشند، به ناگزير اصل بيشترين شادکامي [براي بيشترين کسان] را به عنوان استاندارد تعيين درست و نادرست اختيار مي کنند.

اما برپايه ي اين مدعاها، داروين چگونه مي تواند به دو پرسش اساسي اخلاق پاسخ گويد؟ اولاً، چگونه خوب و بد (يا خير و شر) را از هم تمييز دهيم؟ و ثانياً، چرا بايد خوب باشيم؟ اگر همه ي مدعاهاي داروين درست باشند، بايد بتوانند به اين پرسش ها پاسخ هايي شايسته دهند. تمايزي که داروين ميان خير و شر مي نهد، همان تمايزي است که فايده انگاران لذت گرا (hedonistic utilitarians) مطرح مي کنند. داروين مي پذيرد که استاندارد تعيين خير وشر، اصل بيشترين شادکامي است. به اين ترتيب، عملي را مي توان خير ارزيابي کرد که براي بيشترين کسان بيشترين شادکامي را به همراه آورد، که اين شادکامي مي تواند افزايش لذت يا کاهش رنج باشد. و پرسش دوم اينکه چرا بايد خوب باشيم؟ دغدغه ي چنداني براي داروين ايجاد نمي کند، آن طور که، گيريم، براي افلاطون مسئله ساز بود (در کتاب جمهور افلاطون، در قطعه اي مشهور تراسيماخوس از سقراط مي پرسد چرا اقويا، که نيازي به کمک ندارند، بايد قاعده ي طلايي اخلاق را [که مي گويد هر آنچه براي خود مي پسندي براي ديگران نيز بپسند] راهنماي اعمال خود قرار دهند). داروين مي گويد انسان ها از نظر زيست شناختي متمايل به همدلي، خيرخواهي، و اخلاقيات هستند، چرا که اين امور مزيت هايي در تنازع بقا محسوب مي شوند.جهان بيني اساسي اخلاق تكاملي:

الف: اخلاق تكاملي در اساس اخلاقي ظاهرپرست است يعني به پيروزي ظاهري و خارجي، ارزش صددرصد مي‌دهد و آنرا ملاك و معيار خوبي و درستي مي‌شناسد و آنچه را هم كه به اين پيروزي خارجي منتهي مي‌گردد. مشروع و مباح و صحيح مي‌شمارد. به تعبير ديگر، اخلاق تكاملي نوعي اخلاق «هر چه پيش ‌آيد خوش‌آيد» است. اخلاقي است كه عقلش در چشم اوست. در نظر او خوبي صفت مستقل از حركت جهان نيست. جهان هرچه به جلوتر رود، خود به خود، نالايق‌ها را حذف مي‌كند و شايسته‌ترها را برمي‌گزيند. بدين لحاظ پيروزي و شكست ظاهري در‌صحنه‌طبيعت‌و‌تاريخ‌ معيارنيرومندي است‌براي‌تميز‌خوب‌وبدوقضاوت ميان درست و نادرست. اين سخن هگل كه «تاريخ محكمة داوري انسان‌هاست.» سرلوحة هرگونه مكتب اخلاق تكاملي است.

ب : اخلاق تكاملي، آينده پرست نيز هست ؛ از آنجا كه در طول زمان و در مسير حركت تكاملي هميشه شايسته‌ترها برجامي‌مانند و ناشايست‌ها زوال مي‌پذيرند، بدين رو هميشه آنكه بعداً مي‌آيد، خوب‌تر از آن است كه قبلاً بوده است و هم بدين سبب درچشم او آينده جهان خودبه‌خود و صرفاً به مقتضاي حركت تاريخ، نويد بخش و اميد افزاست در حاليكه گذشتة جهان در مقايسه با آينده، عصري تاريك و ظلماني بوده است.

ج: اخلاق تكاميلي، اخلاق نزاع طلب و رقابت پسند نيز هست. يعني اخلاق «چنگ و دندان» را توصيه و ترويج مي‌كند و بر هرگونه سبعيت، به نام علم، مهر تصويب مي‌نهد. از آنجا كه انتخاب طبيعي و بقاء اصلح، محصول تنازع در بقاء است، بدين لحاظ هرگونه نزاع و كشمكش مطلوب و ممدوح است.

اخلاق تكاملي، مهر فريب دو مغالطة ديگر را نيز بر چهره دارد:

فريب اول:‌ قانون كلي دانستن تكامل( تحول – رشد ) است. قانون انگاشتن انديشة تكامل است.

فريب دوم: به غلط معنا كردن «انتخاب اصلح» است.

خطاي اول: باعث شده است تا اخلاق تكاملي، پيش‌بيني كند و از روي قانوني به نام تكامل، حوادث آينده را نيز گمان بزند و هم از اين رو آينده پرست شود.

خطاي دوم : او را فريفته است تا آينده را در واقع بهتر و برتر از گذشته بداند و به ظاهر پرستي و پيروزي پرستي رو آورد. به قول توماس هاكسلي معاصر و دوست نزديك داروين و مدافع پر خروش نظرات او، و نياي جوليان هاكسلي زيست شناس معاصر، «همه خطاها و آشفتگي‌ها از اينجا برخاسته‌اند كه «اصلح» را به معناي «بهترين» گرفته‌اند.» جايگاه اخلاق تکاملي در نظريه ي اخلاقي معاصر

معمولاً اخلاق براي دانشجوي فلسفه به سه حيطه تقسيم بندي مي شود: فرااخلاق [metaethics]، نظريه اخلاق هنجاري، و اخلاق کاربردي. فرااخلاق در پي يافتن کارکردهاي ممکن براي اخلاق است. آيا اصلاً در جهان واقعياتي اخلاقي هستند که بتوانيم نظريه هاي اخلاقي مان را از آنها استخراج کنيم؟ نظريه هاي اخلاق هنجاري اصولي را پيش مي نهند که برپايه شان بتوان ميان امور خلاقاً خوب و امور اخلاقاً بد تمايز نهاد. و اخلاق کاربردي به مسائل اخلاقي خاص، مانند بهمرگي[euthanasia] يا ارتشاء، مي پردازد.

اما کليت اخلاق تکاملي در اين طبقه بندي نمي گنجد. بلکه براي منظور کردن آن در اخلاق يک طبقه بندي سه گانه ي اخلاق مناسب تر مي نمايد: اخلاق توصيفي [descriptive ethics]، اخلاق هنجاري، و فرااخلاق. اخلاق توصيفي باورهاي اخلاقي مردمان گوناگون را تشريح مي کند و مي کوشد تبيين کند که چرا آن مردم چنان باورهايي دارند. براي نمونه، اين باور اخلاقي که زناي با محارم ناپسند است تقريباً در تمامي فرهنگ هاي انساني يافت مي شود. مي توان احتجاج کرد که اين باور بدان خاطر شکل گرفته که يک مزيت تکاملي به گروه معتقد بدان مي بخشد. نظريه هاي اخلاق هنجاري، ملاک هاي داوري در مورد اينکه کدام کنش ها خوب اند و کدام بد را تدوين مي کنند. از ديدگاه اخلاق تکاملي ملاک داوري اين است که "کنش هايي که قابليت درازمدت بقاي تکاملي گونه را افزايش دهند و خوب و کنش هايي که اين قابليت را کاهش دهند بد هستند." با اين حال، هنوز اخلاق تکاملي به عنوان رويکردي معتبر در اخلاق هنجاري جاگير نشده است. هنوز رويکردهاي پيامدگرايي، وظيفه گرايي، اخلاق فضايل يا قراردادگرايي اجتماعي بر بحث اخلاق هنجاري تفوق دارند. کم اقبالي اخلاق تکاملي تا حدي به خاطر افراط هاي داروينيسم اجتماعي بوده است، اما همچنين به خاطر سرشت غيرشهودي استاندارد فوق يا معيارهاي مشابه آن هم هست. براي مثال، مايکل روس (1995:250) احتجاج مي کند که اخلاقيات يک "توهم جمعي ژن هاست، که همگي ما دخيل در آنيم ... همه ما نيازمند باور به اخلاقيات هستيم، و لذا، به لطف زيست شناسي، به اخلاقيات باور داريم. اخلاق هيچ مبنايي فراسوي سرشت بشر ندارد."

چنين مي نمايد که تا به امروز گيراترين حيطه براي اعمال اخلاق تکاملي، اخلاق توصيفي بوده است، زيرا اين موضوع به ويژه مناسب پژوهش هاي انسان شناختي و جامعه شناختي است. باورهاي اخلاقي مردم چيست و چرا چنان است؟ اما اخلاق تکاملي در هر سه حيطه ي اخلاق با چالش هايي روبرو مي شود.چالش هاي پيش روي اخلاق تکاملي

1- چگونه مي توان با اتکا به اينکه يک ويژگي رفتاري تحت فشار انتخاب طبيعي ايجاد شده، آن کنش هاي اخلاقي را توجيه کرد که بسيار فراسوي هرگونه خيرخواهي متقابل يا منفعت شخصي عقلاني مي روند؟ براي مثال، چگونه مي توان عمل ماکسيميليان کولب را از نقطه نظر زيست شناختي توضيح داد (کولب کشيشي آلماني بود که در يک اردوگاه اسرا براي نجات جان يک زنداني ديگر آنقدر گرسنگي کشيد تا مرد.)

2- آيا انسان ها نمي توانند از سرشت زيست شناختي شان فراتر روند، و کنش هايشان را از منشاءهاي زيست شناختي تعالي بخشند، چنان که بتوانند اهدافي مانند نيل به خير، زيبايي و حقيقت را سرلوحه ي کنش هاي خود قرار دهند که هيچ ربط مستقيمي به بقا ندارند، و گاهي هم درست در تقابل با بقاي شخص قرار مي گيرند؟

3- اخلاقيات جهان شمول است، درحالي که خيرخواهي معطوف به نيازهاي زيستي، خانواده و گروه شخص را مقدم بر ديگران مي شمارد. فرمان »قتل نکن» نه تنها در مورد پسر خود شخص است، بلکه معطوف به پسران غريبه ها هم هست. اخلاق تکاملي چگونه مي تواند از پس توضيح جهانشمولي اخلاق برآيد؟

4- مقصود از اخلاق هنجاري ارائه ي راهنمايي براي کنشگري است. انسان ها چگونه مي توانند در مورد اينکه عملي در درازمدت ضامن بقاست داوري کنند؟ (اين مسئله اي عملي براي ملاک هنجاري اخلاق تکاملي است و نه مسئله اي مفهومي.)

5- مسئله «است-بايد» هيوم همچنان چالشي پيش روي اخلاق تکاملي است. چگونه مي توان از «است» (يافته هاي علوم طبيعي، از جمله زيست شناسي و زيست شناسي اجتماعي) به «بايد» رسيد؟

پرسمان دانشجویی