تصور خدا و لیس کمثله شئ | کتابخانه مجازی الفبا

مفاهیمی که ما در ذهن داریم، همگی متخذ از مخلوقات و یا ساخته ذهن خود ماست. چگونه با این مفاهیم می توان خدای لیس کمثله شیئ را شناخت؟ آیا روایاتی از قبیل لا تتفکروا فی ذات الله و یا لا تتکلموا فی ذات الله این موضوع را تأیید نمی کند؟

شناخت خداوند با مفاهيم ذهني، به يك معنا ناممكن و به يك معني امري ميسور است اما شناخت كنه و ذات و صفات خداوند از طريق مفاهيمي ذهني كه خود شناخته ذهن بشر است، امري ناممكن است زيرا مستلزم احاطه محدود بر نامحدود است و اين عقلا و منطقا محال است. اما اين به معناي آن نيست كه انسان هيچ گونه شناخت عقلي و مفهومي از خداوند ندارد به گونه اي كه منجر به تعطيل شناخت خداوند بشود. امام علي (ع) در نهج البلاغه مي فرمايند: «لم يطلع العقول علي تحديد صفته و لم يحجبها عن واجب معرفته؛ عقل ها را اجازت نداده كه حدود صفات او را مشخص كنند اما در عين حال آنها را از مقدار لازم معرفت ممنوع شناخته است و پرده اي ميان عقول و آن «مقدار واجب» قرار نداده است».
بنابراين آشكار است در عين ناتواني در عين ناتواني خردها و انديشه ها از رسيدن به كنه و نهايت معرفت خداوند، يك «مقدار واجب» در كار است كه آن مقدار نه تنها ممنوعيت نيست بلكه وجوب و لزوم تحقيق در كار است. استاد شهيد مطهري پس از استناد به سخن امام علي مي گويند:

بسمه تعالي خود على (ع) مباحث بسيار عميقى با روش استدلالى و عقلى و فلسفى‏در الهيات طرح كرده كه هرگز در جهان سابقه نداشته است تعليمات او خودعامل بسيار مهمى براى توجه به الهيات عقلى و پيشرفت الهيات عقلى در جهان‏اسلام و بالاخص در جهان شيعه بشمار ميرود. بهر حال اين مطلب كه حق عقل در اين مسائل چه اندازه است آيا بايددر اين مسائل يكسره قائل به تعطيل و تعبد باشيم خصوصا با توجه اينكه‏مى‏گويند اسماء الله توقيفى است‏يا آنكه در حدود معينى امكان معرفت براى‏عقل هست فعلا محل بحث نيست بعدا در همين مقاله مورد بحث واقع خواهد شد. آنچه فعلا مطرح است اينست كه ما خدا را چگونه تصور مى‏كنيم‏بديهى است كه تصور خدا مستقيما از راه حواس وارد ذهن نمى‏شود زيرا گذشته از اينكه ميدانيم ادراكات حسى ما از چه نوع و چه مقوله است و تصورخدا در ميان آنها يافت نمى‏شود مدركات حسى ما محدود و مقيد است و خداوندحقيقتى مطلق است و محدوديت با ذات او ناسازگار است پس از چه راه ما ذات‏حق را تصور مى‏كنيم . با تركيب مفاهيم انتزاعى، خدا را تصور مى‏كنيم
در مقاله پنجم تحت عنوان پيدايش كثرت در ادراكات يك سلسله‏بحثهاى كلى در باره كيفيت پيدايش مفاهيم انجام شد با توجه به آنچه در آنجاگفته شد بايد بدانيم كه تصور خداوند از نوع تصور ماهيات نيست تا لازم‏آيد ذهن قبلا به فرد و مصداق آن از راه حواس ظاهره يا باطنه رسيده باشدتا بتواند آن را تخيل و سپس تعقل نمايد بلكه اين تصور از نوع تصور آن‏سلسله معانى و مفاهيم است كه معقولات ثانيه فلسفى ناميده مى‏شود از قبيل‏مفهوم وجود وجوب قدم عليت و امثال اينها اينگونه تصورات‏كه انتزاعى مى‏باشند نه مسبوقند به صورت حسى و نه به صورت خيالى بلكه عقل‏مستقيما آنها را از صور حسى و خيالى انتزاع مى‏كند اينگونه تصورات همواره‏بصورت كلى در ذهن وجود دارند آرى تصور ذات بارى از قبيل تصور مفهوم‏وجود و مفهوم وجوب و امثال اينها است با اين تفاوت كه تصور خداوند ازناحيه تركيب چند مفهوم از اين مفاهيم يا يكى از اين مفاهيم با مفهومى ازنوع ماهيات صورت مى‏گيرد از قبيل مفهوم واجب الوجود علت نخستين‏خالق كل ذات ازلى كمال مطلق و امثال اينها . اختصاص به خداوند ندارد تصور ما در باره ماده اولى جهان نيز از همين‏قبيل است ما تصورى از ماهيت و ذات و كنه ماده اولى جهان نداريم ولى او رابه عنوان ماده اولى كه يك عنوان انتزاعى و ثانوى است تصور مى‏كنيم و احيانابرهان بر وجودش اقامه و وجودش را تصديق مى‏كنيم . اساسا اگر ذات حق به هيچ وجه قابل تصور نبود همانطور كه امكان معرفت‏و شناسائى و تصديق نداشت امكان انكار و بلكه شك هم نداشت ما تا چيزى رابه نحوى از انحاء تصور نكنيم نه مى‏توانيم وجودش را انكار كنيم و نه مى‏توانيم در وجودش شك كنيم و حتى نمى‏توانيم مدعى شويم كه نمى‏توانيم او را تصور كنيم‏زيرا تا چيز را تصور نكنيم نمى‏توانيم منكر وجودش يا تصورش بشويم پس ماخدا را هم تصور مى‏كنيم و هم تصور نمى‏كنيم ما او را حت‏يك عنوان عام انتزاعى‏از قبيل خالق كل تصور مى‏كنيم اما كنه ذاتش را تصور نمى‏كنيم . اشكال بيشتر در تصور ذات واجب از اين ناحيه است كه ذات واجب مطلق‏و لا يتناهى است و ذهن او را به عنوان ذات مطلق و لا يتناهى تصور مى‏كند درصورتى كه ذهن قادر به تصور مطلق و غير متناهى نيست . در پاسخ اين اشكال اول بايد مطلق را معنى كنيم: اطلاق بمعنى اسم مفعولى يعنى رهائى مثلا مفهوم انسان بخودى‏خود يك مفهوم رها و آزاد است و دائره وسيعى را فرا مى‏گيرد اما همينكه‏مفهوم سفيد پوست بان اضافه شد مقيد مى‏گردد مفهوم انسان‏سفيد پوست فقط قسمتى از سطح دائره اول را شامل مى‏شود و دائره‏اى درداخل دائره اول تشكيل مى‏دهد همينكه مفهوم دانشمند را براى بار دوم‏اضافه كرديم و گفتيم انسان سفيد پوست دانشمند محدودتر مى‏شود و دائره‏كوچكترى در داخل دائره دوم تشكيل مى‏شود و همينطور . از اينجا معلوم مى‏شود كه ما تا مطلق را تصور نكنيم نمى‏توانيم مقيدرا تصور كنيم هر مقيدى از اجتماع چند مطلق تشكيل مى‏شود و حقيقت هرمطلق عبارت است از مقيد منهاى قيد يعنى نبودن قيد كافى است براى اطلاق‏و ارسال مفهوم . البته محققين در اينجا تحقيق خاصى دارند و مدعى هستند كه آنچه در ضمن‏مقيد وجود دارد خود مطلق نيست بلكه جامع مشترك ميان مطلق و مقيد است و آنراطبيعت لا بشرط مقسمى مى‏نامند و خود مطلق را لا بشرط قسمى مى‏خوانند اين‏بحث از حدود اين مقاله خارج است و با مدعاى قبلى ما هم منافاتى ندارد . پس اين ايراد: ذهن قادر به تصور مطلق نيست ايراد درستى نيست. در اينجا اين اشكال باقى مى‏ماند كه اولا اطلاق مفهومهائى از قبيل مفهوم‏انسان و سفيد پوست و غيره اطلاق نسبى است اين معانى و مفاهيم يك محدوديت‏ذاتى دارند كه از آن تجاوز نمى‏كنند . مثلا مفهوم انسان يك مفهومى است كه بالذات شامل درخت و گوسفندنمى‏شود ولى نسبت به افراد خود مطلق و رها است پس اين مفهوم از جهتى‏مطلق است و از جهتى محدود و مقيد اما اطلاق ذات حق نسبى نيست و به همين‏جهت نبايد با اين چيزها قياس شود . ثانيا اين معانى اطلاق مفهومى است‏يعنى همه اينها يك سلسله‏مفاهيم ذهنى مى‏باشند كه نسبت به گروهى بى‏شمار از قيود مفهومى مطلق و رهامى‏باشند ولى ذات حق از سنخ مفاهيم نيست آنجا كه مى‏گوئيم ذات حق‏مطلق است منظور اين نيست كه ذات حق كلى‏ترين مفاهيم است و اين مفهوم‏هيچ محدوديتى ندارد نظير مفهوم شى‏ء بلكه منظور اطلاق وجودى‏است‏يعنى ذات حق در متن واقع و ظرف خارج مطلق و لا حد است هيچ نوع‏محدوديت مكانى زمانى امكانى ماهيتى ندارد پس تصور مطلقات مفهومى‏دليل بر امكان تصور مطلق وجودى نيست . جواب اينست كه سخن در اين نيست كه اطلاق ذات حق اطلاق مفهومى‏است‏سخن در اينست كه ما اطلاق وجودى ذات حق را در ذهن خود چگونه‏تصور مى‏كنيم تصور اين اطلاق مستلزم اين نيست كه واقعيت اين اطلاق درذهن منعكس شود يا ذهن ما خارجا با آن متحد شود بلكه ما اين اطلاق‏را با كمك نفى تصور مى‏كنيم به اين طرز كه مفهوم وجودمشترك را تصور مى‏كنيم و سپس شباهت و مماثلت وجود حق را با ساير وجودات‏در محدوديت و بعضى جهات ديگر از ذات حق سلب مى‏كنيم و باين ترتيب ازذات حق كه وجود مطلق است تصورى در ذهن خود مى‏آوريم . تصور لا يتناهى نيز همينطور است مثلا در اين باره مى‏انديشيم كه فضا ! متناهى است‏يا غير متناهى خود اين سؤال كه براى ذهن مطرح است دليل‏است كه ذهن همچنانكه تصورى از متناهى دارد تصورى هم از غير متناهى‏دارد در صورتى كه اگر ذهن بخواهد مصداق فضاى لا يتناهى را تصور كنديعنى بخواهد غير متناهى را نزد خود مجسم كند در حالى كه آن فضاى مجسم ذهنى‏واقعا غير متناهى باشد امكان پذير نيست ولى اگر ذهن فضاى محدود رادر خود مجسم كند آنگاه مفهوم كلى فضا و هم مفهوم محدوديت را تعقل كندآنگاه مفهوم نفى و عدم را بر فضاى محدود اضافه كند امرى ممكن و معقول است‏و واقعا مفهوم فضاى نامحدود را تصور كرده است . پس ذهن بطور مستقيم قادر نيست غير متناهى را تصور كند ولى بطورغير مستقيم قادر است و به تعبير ديگر ذهن قادر نيست غير متناهى را تخيل‏كند يعنى در قوه خيال كه قوه‏اى نيمه مجرد است و خود و مدركاتش ذى بعد مى‏باشندآنرا بگنجاند زيرا مستلزم اينست كه ذهن در آن واحد بعدى غير متناهى‏در خود جاى دهد و اين غير ممكن است و لا اقل براى نفوس عادى غير ممكن‏است اما مانعى نيست كه ذهن غير متناهى را تعقل كند يعنى با تركيب يك‏سلسله مفاهيم كلى تصورى كه البته از نوع ماهيت نخواهد بود بلكه از نوع‏مفاهيم انتزاعى خواهد بود براى خود بسازد . ذهن هميشه براى درك و تصور حقايقى كه از درك مستقيم آنها ناتوان‏است به اين وسائل متشبث مى‏شود يعنى از طريق غير مستقيم تصور معقول و صحيحى‏بدست مى‏آورد . پس معلوم شد تصور خداوند در آن حدود كه براى فلسفه تحقيق‏در باره وجود يا عدم آن را ميسر سازد براى ذهن ممكن است . و همچنين معلوم شد بهمين نحو براى ذهن ادراك صفات بارى تعالى كه‏همه نامحدود و غير متناهى مى‏باشند نيز ميسر است بارى تعالى علم نامحدودو حيات نامحدود و كمال و جمال نامحدود و اراده و مشيت نامحدود و خير و رحمت‏نامحدود است هيچ مانعى نيست كه ذهن نامحدودى صفات او را بشناسد . اما اينكه حدود برد و پيشروى عقل در درك ذات و صفات ذات حق‏چه اندازه است مطلبى است كه از حدود اين بحث‏خارج است و در آينده اندكى‏در باره آن بحث‏خواهد شد.) ح‏» ولى در عين حال نبايد تصور كرد كه ما مقيد را بى‏مطلق تصورمى‏كنيم . زيرا هر مقيد مجموع چندين مطلق است كه بواسطه مقارنت وبر خورد همديگر را مقيد ساخته و از اطلاق انداخته‏اند انسان كوتاه‏سفيد مقيدى است كه از سه تا مطلق بوجود آمده است پس ما مطلق‏را تصور مى‏كرده‏ايم ولى در ميان قيود . و از همينجا است كه اگر مطلق را بشنويم بواسطه انس ذهنى‏خود براى وى از قيود مانوسه خود تصورى مى‏سازيم چنانكه يك دهاتى‏بى‏خبر از جهان بيرون اگر بشنود كه در نيم كره غربى شهر بزرگى است‏بنام نيويورك در ذهن وى شكل يك آبادى بزرگى مجسم مى‏شود حد اكثرصد برابر آبادى خودش كما و كيفا . ولى ما براى اصلاح تصور وى مى‏گوييم نيويورك آبادى است‏ليكن نه از اين آبادى‏ها چنانكه بيك خوار بار فروشى ساده لوح مى‏گوييم‏اكنون تا نه رقم اعشارى توزين مى‏كنند ولى با ترازوئى نه از اين‏ترازوها . نتيجه
از اين بيان دستگير مى‏شود كه ما اطلاق مفهومى را پيوسته بانفى نگهدارى مى‏نماييم و نياز ما باين نفى در مورد علت جهان هستى‏خدا از هر مورد ديگر بيشتر است . زيرا هر چه در مورد خدا اثبات كنيم از ذات گرفته تا صفات‏مطلق خواهد بود زيرا تقيد و اشتراط چنانكه روشن شد معلوليت رادر بردارد و اطلاق را با نفى بايد نگهدارى كرد مى‏گوييم خدا موجوداست ولى نه مانند اين موجودات . مى‏گوييم خدا وجود دارد علم دارد قدرت دارد حيات داردولى نه ازين وجودها نه ازين علمها نه ازين قدرتها نه ازين حياتها. روى هم رفته صفات خدا اطلاق دارند و با نفى نگهدارى مى‏شوند چنانكه‏ذات نيز چنين بود. اكنون بايد ديد كه اين صفات را چگونه و از چه راه مى‏توان‏اثبات كرد
ذهن هميشه براي درك و تصور حقايقي كه از درك مستقيم آنها ناتوان است به اين وسايل متشبث مي شود يعني از طريق غيرمستقيم، تصور معقول و صحيحي به دست مي آورد.پس معلوم شد تصور خداوند در آن حدود كه براي فلسفه، تحقيق درباره وجود يا عدم آن را مسير سازد، براي ذهن ممكن است. و همچنين معلوم شد به همين نحو براي ذهن ادراك صفات باري تعالي كه همه نامحدود و غيرمتناهي مي باشند نيز ميسر است. باري تعالي علم نامحدود و حيات نامحدود و كمال و جمال نامحدود و اراده مشيت نامحدود و خير و رحمت نامحدود است. هيچ مانعي نيست كه ذهن نامحدودي صفات او را بشناسد.اما اين كه حدود برد و پيشروي عقل در درك ذات و صفات ذات حق چه اندازه است، مطلبي است كه از حدود اين بحث خارج است و در آينده اندكي درباره آن بحث خواهد شد. (اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج 5، ص 142-146)

پرسمان دانشجویی