اثبات يگانگي خدا | کتابخانه مجازی الفبا

... يک کارخانه عوامل مختلفي دست به دست هم مي دهند تا يک محصول ساخته شود ... مثلا فلان قطعه از جاي ديگر آمده بدون اينکه در کارخانه اصلي فعل وانفعالاتي روي آن رخ دهد در کنار قطعات ديگر قرار مي گيرد(پيوستگي )حال درست است بدون سفارش و اراده مدير اصلي انجام نمي پذيرد اما چيزي که واضح است اراده ديگري وجود دارد(هست) به غير از اراده ايجاد کننده(به وجود آورنده اصلي ) حال اگر جهان و عالم هستي را به اين گونه فرض نمود که نيروهاي مختلفي که هيچ ارتباطي به همديگر ندارند وجود دارد که با همديگر(تعامل نموده ) هستي را خلق کردند صحيح نمي تواند باشد ... در اينکه عالم صانعي دارد هيچ بحثي نيست اما در خصوص يکتايي اين مسأله باعث شده است که پريشان بشوم خواهشمند هستم دقيقا مرا قانع و راهنمايي(نوشته اي) کنيد. مسئله ديگر آيا پذيرش يکتايي خداوند که از اصول اعتقادات است از ناحيه فکري عمل ننموده و به پيامبران اکتفا نموده باشيم، آيا کفايت مي نمايد(منظور همان بحث يکتايي است درمورد وجود داشتن صانعي ترديدي وجود ندارد)

اثبات يگانگى خدا

«لو كان فيهما الهه الا الله لفسدتا» : اگر در آسمان و زمين غير از خداي يكتا خداياني وجود داشت همانا خلل و فساد در آسمان و زمين راه مي يافت . (انبيا / 22)

ما در اين مجال با بيان دلايلي سعي خواهيم كرد يگانگي خداوند را اثبات نماييم و پس از آن روشن نماييم كه هر آنچه در دار هستي وجود دارد همگي مخلوق او هستند و خود به تنهايي قادر به انجام كاري نيستند مگر به اذن و اراده خداوند واحد قهار. البته سنت الهي بر اين استوار گشته كه فيض و رحمت وجودي خود را از طريق واسطه هاي كه خلق نموده به خلايق برساند بدان خاطر كه موجودات اين عالم آنقدر ظرفيت ندارند كه خودشان مستقيما آن فيض ها را از باري تعالي كسب كنند همچون جريان برقي است كه براي رسيدن برق به لامپ كوچك 100 واتي بايد كاهنده هاي بسياري در مسير قرار داده شوند.

براى اثبات يگانگى خدا، فلاسفه و دانشمندان راههاى گوناگونى را پيموده اند. ما در اين مجال به بيان برخي از آنها بسنده مي كنيم.
1ـ در يك حقيقت خالص، تعدد معنى ندارد.
ايجاد تعدد به طور كلى بواسطه اضافه قيود است و تا وقتى كه قيدى به يك حقيقت وارد نشده است، تعددى در مورد آن حقيقت ايجاد نمى شود. براى روشن شدن موضوع از يك مثال استفاده مى كنيم:
نور را به صورت يك حقيقت محض فرض كنيم. نور مطلق يعنى نورى كه هيچ قيد و شرطى ندارد، نه از نظر زمان، نه مكان، نه شدت، نه ضعف، نه كم و نه زياد شدن، از هيچ نظر قيدى براى آن تصور نكنيم. حال اگر صد بار هم اين نور مطلق را بخواهيم تصور كنيم، جز يك چيز كه همان تصور اول ماست، چيز ديگرى به نظرمان نخواهد رسيد. هر چه تصور كنيم نمى توانيم به دو حقيقت از «نور» برسيم و هميشه فقط يك حقيقت بر ما آشكار مى شود.
در چه صورت مى توانيم دو فرد از «نور» را فرض كنيم؟ تعدد در تصوّر ما از نور موقعى حاصل مى شود كه پاى قيود و شروط در ميان آيد. وقتى كه براى مثال اختلاف مكانى مطرح شود يعنى چراغى در مكان «الف» و چراغى ديگرى در مكان «ب»، يا اختلاف زمانى پيدا شود يعنى چراغى را كه امشب روشن مى كنيم و چراغى را كه ديشب روشن كرديم; در اين صورت دو فرد از نور ايجاد مى شود. منبع هاى مختلف نور نيز باعث تعدد در تصور ما از نور مى شود. براى مثال نور آفتاب، نور ماه، نور شعله آتش، نور كرم شب تاب، نور گوهر شب چراغ و... . در اين موارد هر منبع، نورى متفاوت از منبع ديگر دارد.
روشن است كه در همه موارد، حقيقت نور يك چيز است و تعدد به دليل اضافه شدن قيود و شرايط به اين حقيقت به وجود مى آيد. قيودى مانند اينجا و آنجا، امروز و فردا، جرم خورشيد و جرم ماه يا كرم شب تاب; اگر تمام اين قيود را حذف كنيم و فقط اصل حقيقت نور را در نظر بگيريم، در اين صورت پى خواهيم برد جز يك چيز و آن هم اصل حقيقت «نور» چيز ديگرى وجود ندارد. در اين صورت است كه خواهيم دانست آن تعدد افرادى، كه در ابتدا به نظرمان مى رسيد چيزى غير از حقيقت نور است كه از خارج به آن اضافه شده اند.
در مورد موضوع مورد بحث نيز وضعيت به همين صورت است. ذات خدا، عين هستى مطلق است. هستى مطلق يك هستى بيشتر نيست و چيزى غير از آن وجود ندارد. اين «هستى خالص» به هيچ وجه به صورت دو فرد قابل تصور نيست. تنها در صورتى مى توان براى هستى افرادى تصور كرد كه قيود متفاوتى به آن اضافه شود; قيودى مانند مكان، زمان، كميت، كيفيت يا قيود متفاوت ديگر كه در اين صورت تعدد به وجود مى آيد. اما آيا مى توان قيدى بر ذات خداوند وارد كرد؟ مى دانيم ذات او عين هستى مطلق است. هستى را در صورتى مى توانيم به صورت مطلق تصور كنيم كه عارى از هر قيد و شرطى باشد و الا هستى كه به مكان يا زمان خاص، مقيد شود ديگر هستى مطلق نيست.

در اين صورت كه ذات خدا هستى مطلقِ بى قيد و شرط است ديگر نمى توان چيزى غير از آن ذات بى حد و حصر را تصور كرد، چرا كه همچنان كه دانستيم، تعدد از قيد و شرط ناشى مى شود و هستى مطلق فاقد هرگونه قيد و شرطى است. در نتيجه آن ذاتى واحد و يكتاست كه هيچ مثل و مانند و شبيهى براى او قابل تصور نيست.
2ـ هستى بى نهايت، ممكن نيست تعدد داشته باشد.
همچنان كه قبل متذكر شديم هستى مطلق يك هستى «بى نهايت در بى نهايت»، است كه هيچ محدوديتى براى آن قابل تصور نيست. اين كه ذات خداوندى وجودى است «بى نهايت در بى نهايت»، به اين معناست كه زمانى نيست كه او نباشد، كمالى نيست كه او نداشته باشد و جايى نيست كه او نباشد. يك چنين موجودى محال است دو فرد داشته باشد. اگر فرض كنيم چنين موجودى متعدد باشد پس بايد بپذيريم در جهتى از جهات محدود است و ديگر نمى توان آن را يك ذات «بى نهايت در بى نهايت» دانست.

در چنين صورتى آن ذات، يك هستى مطلق نيست، چون محدود و آلوده به عدم شده است.
براى توضيح مطلب مى توان مثالى زد. دو خانه را فرض كنيد كه روى يك قطعه زمين در كنار يكديگر قرار گرفته اند. براى آن كه دو خانه داشته باشيم بايد هر يك از اين دو خانه محدود باشند. قطعه زمينى كه يكى از آنها در آن قرار گرفته جداى از قطعه زمين ديگر است و در اين بين ديوارى، حدّ هر يك را مشخص مى كند. حال فرض كنيم سطح تمام كره زمين را يك خانه فرا گرفته است و هيچ حدى ندارد، در آن صورت خانه دومى وجود نداشت.
فرض دو ذات خود به خود به اين معنى است كه هر كدام خارج از ديگرى باشد، يعنى اين يكى تا فلان اندازه است و دومى در اندازه ديگر. به طور كلى وقتى دو چيز مى توانند وجود داشته باشند كه هر يك از آنها چيزى داشته باشد كه آن ديگرى نداشته باشد. اين به معنى فاقد چيزى بودن است و حد و نهايت داشتن. در اين صورت تعدد داشتن به معنى آلوده به عدم بودن و نهايت داشتن است.

در نتيجه موجود بى نهايت يكى است و نمى تواند مثل و مانندى داشته باشد.
اين دليل نه تنها مسئله يگانگى ذات خداوند را به خوبى اثبات مى كند بلكه در مسايل ديگر نيز دليل خوبى است و از اين رو بايد آن را به خاطر سپرد. اگر اين دليل خوب فهميده شود آنگاه به راحتى مى توان فهميد كه خداوند در همه جا هست و مكانى نيست كه خدا در آن نباشد و زمانى نيست كه خدا در آن نباشد. البته اين كه خدا در مكان و زمان و در وجود ما هست به اين معنى نيست كه او عين مكان يا زمان يا وجود ماست گرچه از ما جدايى مطلق ندارد. توضيح اين مطلب در مباحث بعد خواهد آمد.
3ـ لازمه دوگانگى تركيب است.
انديشمندان و حكماى اسلامى اين استدلال را مطرح كرده اند. به طور خلاصه اين استدلال به موضوع بسيط و مركب اشاره مى كند به اين صورت كه: اگر براى عالم هستى دو مبدأ فرض كنيم، بطور حتم اين دو مبدأ مركب خواهند بود، حداقل مركب از دو جزء.
توضيح استدلال به اين صورت است كه اگر دو چيز كاملا شبيه هم باشند، آنگاه آن دو در حقيقت يك چيزند و نه دو موجود. براى دو موجود بودن بايد در چيزى با هم اختلاف داشته باشند.

براى مثال شما يك انسان مثل خودتان را فرض كنيد. اين انسان همانند شما خصايصى دارد مثل قد، رنگ پوست، رنگ و نوع مو، شكل و شمايل چهره، زمان تولد، مكان تولد و.... حال، فرض كنيد اين انسان در تمام خصايص همانند شما باشد. او همان قد و شكل و رنگ پوست و رنگ مو و... كه شما داريد داشته باشد. او در همان زمان و مكان شما متولد شده و از همان مادر.

او در همان مكانى كه شما ايستاده يا نشسته يا خوابيده ايد قرار گرفته است و بالاخره در هر خصيصه اى كه بتوان تصور كرد با شما شريك است. آيا در اين صورت او غير از شماست؟ خير، او نه يك فرد ديگر، بلكه خود شما خواهد بود.
در اين مثال دو نكته است كه بايد به آن توجه داشت. اول اين كه براى تحقق فرد ديگر بايد جهت اشتراكى بين دو فرد باشد. در مثال بالا شما و فرد ديگر در انسان بودن مشتركيد. دوم اين كه بايد بين دو فرد جهت اختلافى نيز باشد. در مثالى كه ذكر شد چون بين دو فرد هيچ اختلافى فرض نشده پس هيچ فرقى بين آن دو وجود ندارد تا بتوان فرد ديگرى تصور كرد و از اين جهت مى توانيم نتيجه بگيريم آن فرد فرضى، خود شما است نه كس ديگر.

در اصطلاح علمى به جهت اشتراك «ما به الاشتراك» و به جهت اختلاف «ما به الاختلاف» گفته مى شود.
بنابراين براى آنكه تعدد و چندگانگى به وجود آيد بايد يك «ما به الاشتراك» و يك «ما به الامتياز» بين افراد باشد. لازمه اين دو جهت «ما به الاشتراك» و «مابه الامتياز» تركيب است چرا كه لازم است هر فرد از دو «جهت مشترك» و «جهت اختلاف» تركيب شده باشند.

پس در تعدد، هر فرد يك موجود مركب است و در بحث آينده روشن خواهد شد كه خداوند وجودى مركب نيست پس هيچ فرد ديگرى ندارد و نمى توان براى آن تصور كرد.

برهاني ديگر بر يگانگي خدا : فهم اين برهان، نيازمند توجّه به دو مقدمه است:
الف- وجود هر معلولى، وابسته به علت خويش مى‏باشد؛ به عبارت ديگر بنابر اصل عليّت هر معلولى وجود خودش را - با همه شؤون و متعلقاتش - از علّت هستى‏بخش خويش، دريافت مى‏دارد و اگر احتياج به شروط و معدّاتى هم داشته باشد، مى‏بايست وجود آنها هم مستند به علّت هستى‏بخش خودش باشد. بنابراين اگر دو، يا چند علت هستى‏بخش، در عرض هم فرض شوند، معلول هر يك از آنها، وابسته به علّت خودش مى‏باشد و هيچ‏گونه وابستگى به علت ديگر يا معلول‏هاى آن، نخواهد داشت. و بدين ترتيب، ارتباط و وابستگى ميان معلول‏هاى آنها، به وجود نخواهد آمد.
ب- نظام اين جهانِ مشهود، نظام واحدى است كه در آن، پديده‏هاى هم‏زمان و ناهم‏زمان، با يكديگر ارتباط و وابستگى دارند. امّا ارتباط پديده‏هاى هم‏زمان، همان تأثير و تأثراتِ علّى و معلولى گوناگون، در ميان آنها است كه موجب تغييرات و دگرگونى‏هايى در آنها مى‏شود و به هيچ وجه، قابل انكار نيست. امّا ارتباط ميان پديده‏هاى گذشته، حال و آينده، به اين صورت است كه پديده‏هاى «گذشته»، زمينه پيدايش پديده‏هاى «كنونى» را فراهم كرده‏اند و پديده‏هاى «كنونى» نيز به نوبه خود، زمينه پيدايش پديده‏هاى «آينده» را فراهم مى‏سازند.

اگر روابط علّى و اعدادى، از ميان پديده‏هاى جهان برداشته شود، جهانى باقى نخواهد ماند و هيچ پديده ديگرى هم، به وجود نخواهد آمد. چنان‏كه اگر ارتباط وجود انسان با هوا، نور، آب و مواد غذايى بريده شود، ديگر نمى‏تواند به وجود خود ادامه دهد و زمينه پيدايش انسان ديگر يا پديده ديگرى را فراهم سازد.

با ضميمه اين دو مقدمه، مى‏توان نتيجه گرفت كه نظام اين جهان - كه شامل مجموعه پديده‏هاى بى‏شمار گذشته، حال و آينده است - آفريده يك آفريدگار مى‏باشد و تحت تدبير حكيمانه او اداره مى‏شود؛ زيرا، اگر يك يا چند آفريدگار ديگرى مى‏بود، ارتباطى ميان آفريدگان به وجود نمى‏آمد و نظام واحدى بر آنها حاكم نمى‏شد؛ بلكه هر آفريده‏اى از طرف آفريدگار خودش، به وجود مى‏آمد و به كمك ديگر آفريدگان همان آفريدگار، پرورش مى‏يافت. در نتيجه، نظام‏هاى متعدد و مستقلى، به وجود مى‏آمد و ارتباط و پيوندى ميان آنها برقرار نمى‏شد. در صورتى كه نظام موجود در جهان، نظام واحد همبسته‏اى است و پيوند ميان پديده‏هاى آن، مشهود است.(مصباح يزدى، محمدتقى، آموزش فلسفه، ج 2، ص 359 و 360؛ براى اطلاع بيشتر از تقريرهاى گوناگون اين موضوع نگاه كنيد به: طباطبايى، سيدمحمدحسين، اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج 5، صص 111 – 123)

اثبات يگانگي خدا از راه برهان خلف
فرض اين كه جهان ، داراي دو يا چند خدا باشد از چند حال بيرون نخواهدبود : الف ) هر يك از پديده هاي جهان مخلوق و معلول همه آن ها فرض مي شوند .ب ) هر دسته از آن ها معلول يكي از خدايان مفروض ، به حساب مي آيند .ج ) همگي آفريده يك خدا شمرده شده خدايان ديگر به عنوان مدبر وكارگردان جهان ، فرض مي شوند .اما فرض اين كه هر پديده اي داراي چندآفريننده باشد محال است زيرا معناي اين كه دو يا چند آفريننده ( = علت هستي بخش ) موجودي را بيافرينند اين است كه هر كدام از آن ها وجودي را افاضه كنندو در نتيجه ، چند وجود پديد مي آيد در صورتي كه هر موجودي فقط يك وجوددارد و گرنه موجود واحدي نخواهد بود .اما فرض اين كه هر يك از آن هاآفريننده يك مخلوق يا مجموعه خاصي از مخلوقات باشند لازمه اش اين است كه دو مخلوق قايم به آفريننده خودش باشد و نيازي به موجود ديگري نداشته باشد مگر نيازي كه در نهايت به آفريننده اش منتهي شود و چنين نيازي تنها به آفريدگان همان آفريننده خواهد بود .به ديگر سخن : لازمه فرض چند خدا براي جهان وجود نظامهاي متعد د و معزول از يكديگر است .

در صورتي كه جهان ، نظام واحدي دارد و هم پديده هاي هم زمان ، با يكد يگر مرتبط ا ند و بر يكديگر اثرمي گذارند و به يكديگر نياز دارند و هم ميان پديده هاي گذشته با پديده هاي فعلي و ميان پديده هاي فعلي با پديده هاي آينده ، ارتباط برقرار است و در پديده قبلي زمينه پيدايش پديده بعدي را فراهم مي كنند .

پس چنين جهاني كه داراي اجزا هم بسته و مرتبط مي باشد و نظام واحدي بر آن حكم فرماست نمي تواند معلول چند علت هستي بخش باشد .و اگر فرض شود كه آفريننده همه آفريدگان يكي است و ديگران عهده دار اداره و تدبير جهان مي باشند چنين فرضي هم صحيح نخواهد بود زيرا هر معلولي با تمام شئون هستيش قائم به علت هستي بخش مي باشد و هيچ موجود مستقل ديگري راهي براي تصرف در آن نداردمگر تاثير و تاثراتي كه ميان معلولات يك علت ، حاصل مي شود و همگي درحيطه قدرت و سيطره فاعل هستي بخش ، قرار دارد و با اذن تكويني او انجام مي گيرد .

و در اين صورت ، هيچكدام از آن ها در حقيقت ( ( رب ) ) نخواهد بود زيرامعناي حقيقي رب اين است كه تصرف استقلالي در مربوب خود انجام دهد وفرض اين است كه اين گونه تصرفات و تاثيرات ، استقلالي نيست بلكه همگي آنها در شعاع ربوبيت آفريننده و با نيرويي كه او مي دهد، انجام مي گيرد. ( آموزش عقايد، محمد تقي مصباح يزدي ، سازمان تبليغات اسلامي ، تهران ، چاپ ششم ،بهار 1370 ش ، ج اول ، ص 157 - 158 )

پرسمان دانشجویی