موجود بودن بهشت و جهنم‏ | کتابخانه مجازی الفبا

در روایات و متون اسلامی می خوانیم که بهشت و دوزخ هم اکنون وجود دارد و از پیش آفریده شده است سؤال این است که بهشت با آن عظمت در حال حاضر محل استقرار چه کسانی است یا در دوزخ تا قبل از قیامت چه خبر است؟ و وجود آنها چگونه با حکمت خدا وفق می دهد با توجه به این که بهشت و پاداش انسان های صالح و دوزخ را کیفر انسان های ناشایست می دانیم؟

1. طبق روایات اهل بیت (ع) نسل حضرت آدم تنها نسل انسانی نبوده و عالم کنونی نیز تنها عالم نیست. بلکه هزاران عالم قبل از این عالم کنونی وجود داشته و هزاران بار قیامت رخ داده است. بعد از این عالم و آدم نیز عوالم و انسانهای دیگری پدید خواهند آمد.
« عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ:« أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ.» فَقَالَ يَا جَابِرُ تَأْوِيلُ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَفْنَى هَذَا الْخَلْقَ وَ هَذَا الْعَالَمَ وَ أَسْكَنَ أَهْلَ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أَهْلَ النَّارِ النَّارَ جَدَّدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَالَماً غَيْرَ هَذَا الْعَالَمِ وَ جَدَّدَ عَالَماً مِنْ غَيْرِ فُحُولَةٍ وَ لَا إِنَاثٍ يَعْبُدُونَهُ وَ يُوَحِّدُونَهُ وَ خَلَقَ لَهُمْ أَرْضاً غَيْرَ هَذِهِ الْأَرْضِ تَحْمِلُهُمْ وَ سَمَاءً غَيْرَ هَذِهِ السَّمَاءِ تُظِلُّهُمْ لَعَلَّكَ تَرَى أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّمَا خَلَقَ هَذَا الْعَالَمَ الْوَاحِدَ وَ تَرَى أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ يَخْلُقْ بَشَراً غَيْرَكُمْ بَلْ وَ اللَّهِ لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَلْفَ أَلْفِ آدَمٍ أَنْتَ فِي آخِرِ تِلْكَ الْعَوَالِمِ وَ أُولَئِكَ الْآدَمِيِّين‏ : جابر بن يزيد گويد: از امام باقر (ع) در باره آيه «آيا ما از آفرينش نخست ناتوان شديم؟ بلكه آنان در آفرينش جدیدی هستند.» پرسيدم، حضرت فرمود: اى جابر! تأويل آيه ، اين است كه خداوند متعال آنگاه كه اين آفريدگان و اين جهان را نابود ساخته و بهشتيان را در بهشت و دوزخيان را در دوزخ جاى دهد، جهان ديگرى غير از اين جهان را از نو پديد مى‏آورد، بدون نر و ماده ، تا او را پرستيده و يگانه دانند و برای آنان زمينى غير از اين زمين مى‏آفريند كه در آن استقرار يافته و آسمان ديگرى كه بر آنان سايه افكند. شايد تو بر اين پنداری كه خداوند تنها اين جهان را آفريده و به جز شما بشرى را نيافريده است؟ آرى به خدا سوگند! به طور حتم خداوند متعال هزار هزار جهان و هزار هزار آدم آفريده كه تو در پايان اين جهان‏ها و آن آدميان هستى. »(الخصال ؛ج‏2 ؛ص652 )
« عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ ع يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِيّاً وَ الطَّيِّبِينَ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ وَ أَقَامَهُمْ أَشْبَاحاً قَبْلَ الْمَخْلُوقَاتِ ثُمَّ قَالَ أَ تَظُنُّ أَنَّ اللَّهَ لَمْ يَخْلُقْ خَلْقاً سِوَاكُمْ بَلَى وَ اللَّهِ لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ أَلْفَ أَلْفِ آدَمَ وَ أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَنْتَ وَ اللَّهِ فِي آخِرِ تِلْكَ الْعَوَالِم‏ : ابو حمزه ثمالى گفته است از حضرت زين العابدين عليه السّلام شنيدم که مي فرموند: خداوند محمّد و علي و فرزندان پاكش را قبل از آفرينش مخلوقات از نور عظمت خود آفريد و آنها را به صورت شبح قرار داد.سپس امام (ع) فرموند:آیا تو خيال مي كنى خداوند جز شما چيزى نيافريده است؟ به خدا سوگند ، خداوند هزار هزار آدم و هزار هزار عالم آفريد كه تو در آخرين عالم ، قرار گرفته‏اى. »(‏بحار الأنوا ؛ ج‏ 25 ؛ ص25)
در این روایات احتمالاً تعبیر الف الف(هزار هزار) به عنوان یک عدد مشخص نیست بلکه کنایه از کثرت است. همچنین از ظاهر این روایات چنین به نظر می رسد که این عوالم در عرض هم نبوده بلکه یکی بعد از قیامت دیگری خلق شده اند. به عبارتی هر عالمی از مادّه عالم قبل از حود پدید آمده است. همچنین از ظاهر روایات استفاده می شود که بهشت انسانهای همه عوالم یکی است. بر این اساس بهشت همواره دارای ساکنینی بوده و قبل از خلق انسان فعلی خالی نبوده است. همچنین از روایت دوم می توان استفاده نمود که صورت ملکوتی ائمه اطهار (ع) ، حتّی قبل از خلقت عالم مادّه ، در بهشت حضور داشته است چرا که صورت ملکوتی آنها در مرتبه ای بالاتر از بهشت نیز حاضر است. این مطلب که حقیقت نوری حضرات معصومین (ع) قبل از خلق عالم وجود داشته است در روایات متعدّد دیگر نیز به صراحت بیان شده است.
2. طبق روایات معصومین (ع) خلقت بهشت مقدّم بر خلقت عالم مادّه بوده است ؛ البته نه به تقدّم زمانی بلکه به تقدّم وجودی و رتبی. « جابر جعفى از امام پنجم عليه السّلام نقل نموده كه آن حضرت فرموند: اى جابر خدا بود و چيزى جز او نبود، نه معلومی بود و نه مجهولی. خداوند متعال آفرينش را آغاز نمود به محمّد ــ صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم ــ و ما اهل بیت ، به همراه او ، از نور عظمتش و ما را سايه‏هاى سبزى در برابر خود نگه داشت ؛ آنجا كه نه آسمانى بود و نه زمينى، نه مكانى، نه شب، نه روز و نه خورشيد و نه ماه، جدا مي شد نور ما از نور پروردگارمان چون پرتو خورشيد از خورشيد؛ خدا را تسبيح و تقديس و سپاس مي كرديم و او را چنانچه شايسته است ، مي پرستيديم ؛ سپس براى خدا برآن شد كه مكانى را بیافريند و آن را آفريد، و بر آن مكان نگاشت : لا اله الا اللَّه، محمّد رسول اللَّه، و على امير المؤمنين و وصى او است ؛ كه به او كمكش دادم و ياريش نمودم ؛ سپس خدا عرش را آفريد و بر پرده‏هاى عرش همان را نوشت، سپس آسمانها را آفريد و بر كناره‏هايش مانند آن را نوشت، سپس بهشت و دوزخ را آفريد، و بر آنها مانند آن را نوشت، سپس فرشته‏ها را آفريد و در آسمان جا داد، سپس هوا را آفريد و بر آن هم ، مانند آن را نوشت، سپس جنّ را آفريد و در هوا جا داد، سپس زمين را آفريد و بر كنارهايش مانند آن را نوشت، اى جابر بدان بود كه آسمانها بى‏ستون بر پا ماندند و زمين بر جا ماند، سپس خدا آدم را از خاک روى زمين آفريد. »(بحار الأنوار؛ ج‏54 ؛ص 169) از این قبیل روایات که بیانگر خلقت بهشت را قبل از عالم مادّه هستند بسیار زیادند. البته فهم این روایات نیز کار آسانی نیست ؛ چون مراد از کلماتی مثل مکان و نوشتن و هوا و آسمان و امثال آنها در اینگونه از روایات همان معنای متداول آنها در میان عرف نیست. لذا تفسیر درست این روایات نیازمند معونه علمی بالایی است.
3. طبق برخی دیگر از روایات ، نعمات بهشتی و عذابهای جهنّم ، ظهور و تجسّم اعتقادات و خلقیّات و اعمال انسانها هستند. برای مثال ، پیامبر اکرم (ص) فرمودند:«مَنْ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ غَرَسَ اللَّهُ لَهُ بِهَا شَجَرَةً فِي الْجَنَّة. ... : هر کس سبحان الله گوید خدا برای او درختی به سبب آن در بهشت می کارد. ...»( أمالي الصدوق؛ ص607 ؛المجلس الثامن و الثمانون‏)
4. به توجه به دو طیف مختلف از روایات فوق الذکر این سوال پیش می آید که بالاخره ، بهشت و جهنّم قبل از موجودات مکلّف و اعمال و خلقیّات و عقائد آنها وجود داشته اند یا اینکه ظهور و تجسّم اعمال و عقائد و خلقیّات موجودات مکلّف هستند؟ و آیا بین این دو طیف از روایات تعارض نیست؟
جواب این است که این تعارض ظاهری از راه فلسفه اسلامی و به خصوص با حکمت متعالیه و همچنین از راه عرفان نظری ، قابل حلّ است. طبق نظر عرفا و حکمای اسلامی ، عالم وجود ، دارای مراتب است. از نگاه عرفا ، اوّلین ظهور حق تعالی با اسم الاحد بوده و بعد از آن اسم الواحد ظاهر شده است ؛ و از اسم الواحد ، سایر اسماء و صفات به ترتیبی خاص ظهور یافته اند ؛ و بعد از مرتبه اسماء و صفات ذاتیّه حق تعالی ، مرتبه علم ذاتی اوست. این محدوده از بحث از موضوع فلسفه خارج است ؛ لذا فلاسفه در این باب ، جز نقل سخنان عرفا سخنی دیگر نگفته و بحث چندانی نکرده اند. به نظر عرفا و حکما بعد از مرتبه علم الهی مرتبه عالم عقول است ؛ که عالمی است کاملاً غیر مادّی که از شکل و رنگ و مقدار و حرکت و مکان و زمان مبرّاست. بعد از عالم عقول ، عالم مثال است که آن هم عالمی غیر مادّی است ؛ ولی برخی از آثار مادّه مثل شکل و رنگ و مقدار در آن وجود دارد. بعد از عالم مثال عالم مادّه واقع شده خصوصیّت اصلی آن حرکت و سیلان ذاتی و جوهری است. از دید حکما و عرفا ، رابطه این عوالم رابطه طولی است ؛ یعنی عالم بالاتر علّت و حقیقت عالم پایین تر از خود ، و عالم پایین تر رقیقه و معلول عالم بالاتر از خود است. عرفا در سیر نزولی عالم ، برای بهشت ، سه مرتبه کلّی بیان نموده اند ؛ جنّت اسماء ، جنّت ارواح (جنّت عقول) وجنّت اجساد(بهشت عالم مثال) ، ولی این بهشتهای قوس نزول ، از آن هیچ کس نیست بلکه اینها مراتب هستی هستند. در واقع بهشت اسماء چیزی جز خود نظام اسماء نیست ؛ و جنّت ارواح نیز ، چیزی جز عالم عقول نیست ؛ جنّت اجساد نیز عین خود عالم مثال است. به بیان دیگر این بهشتهای طولی به ترتیب علّت وجودی یکدیگرند. و جنّت اجساد در قوس نزول که همان عالم مثال نزولی است علّت عالم مادّه است با تمام موجوداتش. لذا تمام کمالات موجودات مادّی در جنّت اجساد نزولی موجود است ؛ کما اینکه کمال جنّت مثال نزولی در جنّت ارواح نزولی است ؛ و کمال همه در جنّت اسماء است. بنا بر این حقیقت همه موجودات عالم مادّه در عوالم بالاتر موجود است ؛ و این موجودات مادّی تنزّل یافته آن حقایق غیر مادّی هستند.
از طرف دیگر همه موجودات عالم مادّه و از جمله انسان ، به طور تکوینی ، دائماً در حال صعود به عوالم بالا هستند. یعنی همه موجودات به همان مرتبه از وجود بازمی گردند که از آن تنزّل یافته اند.«أَلا إِلَى اللَّهِ تَصيرُ الْأُمُور»( الشورى : 53) لکن در این میان انسان افزون بر صعود تکوینی ، دارای صعود تشریعی و اختیاری نیز هست. لذا ممکن است انسان با سوء اختیار خود ، در سیر صعودی ، به آن مرتبه ای که از آن آمده است باز نگردد. یا بر عکس افزون بر بازگشت تکوینی با اختیار نیز به جایگاه اوّلی خود بازگردد. اگر انسان به آن جایگاه اوّلی خود باز گشت همان جایگاه بهشت اوست ؛ و اگر به آن مرتبه باز نگشت در مرتبه ای پایین تر خواهد ماند ؛ و آن مرتبه پایین برای او جهنّم خواهد بود ؛ در حالی که همان مرتبه برای موجود دیگری بهشت است. برای مثال برخی موجودات جهنّم مثل مار و عقرب و امثال آنها نسبت به اهل جهنّم عذابند ولی همان جهنّم برای خود آنها بهشت است ؛ چون نهایت درجه مرتبه وجودی آنها همان مرتبه است.
بنا بر این ، اینکه گفته می شود اعمال انسان ، به صورت نعمات بهشت یا عذاب جهنّم تجسم می یابد مقصود این است که انسان با هر عمل خوبی ترقّی وجودی یافته و با مرتبه ای از مراتب بهشت یا با نعمتی از نعمتهای آن ، متّحد می شود. و متقابلاً هر معصیتی باعث می شود که انسان از رسیدن به جایگاه خود باز مانده و به جایگاهی پایین تر از جایگاه اصلی خود برسد ؛ درنتیجه آن جایگاه پایین ، در مقایسه با جایگاه اصلی آن شخص ، جهّنم او خواهد بود. بنا بر این ، در قوس نزول بهشت وجود دارد ولی ، آن بهشت ، تعلّق به کسی نداشته و بهشت اعمال و خلقیات و عقائد نیست ؛ بلکه آن بهشت ، جامع کمالات همه موجودات مادون خود است ؛ لکن در قوس صعود ، موجودات مکلّف می توانند به میزان ترقّی وجودی خود با مراتب این بهشت مرتبط شودند . لذا به سبب این ارتباط در قوس صعود ، برای هر کسی بهشتی حاصل می شود.

پرسمان دانشجویی