قرآن و نام امامان‏ | کتابخانه مجازی الفبا

اگر امامت اهل بيت عليهم السلام از اركان دين است‏ چرا نام امام على عليه السلام و ديگر امامان به صراحت در قرآن ذكر نشده تا موجب اختلاف و انحراف اذهان نشود؟

حل اين مسأله در گرو كاويدن روش قرآن در معرفى امام على عليه السلام و ديگر ائمه هدى عليهم السلام و پى جويى راز اين مسأله است. در اين باره بحث را از چند محور پى مى‏گيريم:

يك. شخص يا شخصيت‏

اصولًا روش قرآن در بسيارى از موارد بيان اصول، قواعد شاخص‏ها و معيارهاست، نه امور جزئى. در رابطه با امامان معصوم- به ويژه اميرمؤمنان عليه السلام و اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله- شيوه قرآن اين است كه عمدتاً آنان را با معرفى «شخصيت» ممتاز و برجستگى‏هايشان بشناساند، نه از طريق معرفى شناسنامه‏اى. اين شيوه حكمت‏هاى متعددى دارد كه در خلال مباحث به بعضى از آنها اشاره خواهد شد.

دو. اهل بيت در قرآن‏

قرآن در موارد متعددى، پرده از امتيازات و ويژگى‏هاى مربوط به شخصيت حقيقى و حقوقى اهل بيت عليهما السلام و به ويژه اميرمؤمنان عليه السلام برداشته است؛ برخى از اين آيات مانند آيه ولايت در مباحث پيشين گذشت.

آيات متعدد ديگرى نيز در اين باره وجود دارند، از جمله:

2- 1. وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‏ حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً «1»؛ «و بر دوستى خدا به فقير و اسير و يتيم طعام مى‏دهند». مفسران بزرگ شيعه و سنى آورده‏اند:

اين آيه در شأن على‏بن ابى‏طالب عليه السلام و اهل بيت ايشان است و مسئله روزه‏دارى حضرت على عليه السلام و اعضاى خانواده آن حضرت و نيز دادن افطار خود به مسكين، يتيم و اسير در سه شب متوالى به طور متواتر نقل شده است.

2- 2. ... إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اهل الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً «2»؛ «همانا خدا مى‏خواهد كه هر رجس و آلايشى را از شما [خانواده نبوت‏] دور سازد و شما را از هر عيب پاك و منزه گرداند».

نفى هرگونه رجس و آلايش در آيه مساوى با عصمت است. در خصوص اين آيه مقالات و كتاب‏هاى متعددى نگاشته شده و در اينكه شامل حضرت على عليه السلام و فاطمه عليها السلام و حسن و حسين عليهما السلام است، نزد شيعه و سنى اختلافى نيست. تنها اختلاف در شمول آن نسبت به همسران پيامبر صلى الله عليه و آله است.

علماى شيعه و برخى از اهل سنت (مانند امام شافعى)، به استناد ادله متعددى از جمله قرائن موجود در آيه و آيات و قبل بعد از آن شمول آن را نسبت به همسران پيامبر صلى الله عليه و آله رد كرده‏اند.

2- 3. در آيه مباهله قرآن حضرت على عليه السلام را به عنوان نفس پيامبر صلى الله عليه و آله معرفى كرده است. آيات ديگرى نيز وجود دارد كه به همين موارد اكتفا مى‏كنيم. در آيه اول اوج ايثار در شدت نياز، در آيه دوم طهارت مطلق‏ از هر كژى و كاستى و عيب و گناه (عصمت) و در آيات پيش گفته مانند آيه ولايت تلفيق دو عبادت بزرگ با يكديگر، همراه با اوج اخلاص و خدا دوستى نمايان شده است. هم چنين آيات ولايت و ابلاغ و اكمال دين به شخصيت حقوقى يعنى ولايت اميرمؤمنان عليه السلام توجه داده‏اند.

سه. چگونگى معرفى شخصيت‏

چنان كه گذشت قرآن به جاى معرفى شناسنامه‏اى رويكرد معرفى شخصيت را برگزيده است. افزون بر آن در چگونگى معرفى شخصيت اهل بيت به ويژه در عرصه شخصيت حقوقى، متد و شيوه خاصى دارد كه مى‏توان آن را «آشكار گويى در عين رمزگونگى» نام نهاد. به عنوان مثال آيات تطهير، ابلاغ و اكمال و ... در لابه‏لا و در لفاف مطالب ديگرى بيان شده است، هرچند قرائن و دلايل محكمى از نظر تاريخى و هم در مضمون و سياق آيات وجود دارد كه ارتباط قطعى آنها را با شخصيت حقيقى يا حقوقى اهل بيت عليهم السلام روشن مى‏سازد. «1»

چهار. حكمت روش قرآن‏

شيوه ذكر شده حكمت‏هاى متعددى دارد؛ از جمله:

4- 1. انگشت گذاشتن روى اشخاص در مواردى، چندان نقشى در روشنگرى ندارد؛ بلكه در نهايت به نوعى پيروى كوركورانه مى‏كشاند.البته اين مانع نيست كه در موارد بايسته، افراد نيز معرفى شوند؛ ولى اساساً معرفى شخصيت، معرفى الگوها است و در نتيجه جامعه را به جاى گرايش‏هاى تعصب آميز جاهلانه، به سمت تعقّل، ژرف‏انديشى و توجّه به ملاك‏ها، فضايل و امتيازات واقعى سوق مى‏دهد.

4- 2. معرفى شخصيت زمينه‏ساز پذيرش معقول است؛ در حالى كه معرفى شخص در بعضى موارد موجب دافعه مى‏شود. اين روش، به ويژه در شرايطى كه شخص از جهاتى تحت تبليغات سوء قرار گرفته و يا جامعه به هر دليلى آمادگى پذيرش وى را ندارد، بهترين روش است. اين مسئله دقيقاً در مورد اميرمؤمنان عليه السلام وجود داشته است.

براى شناخت درست اين موضوع بايد شرايط و ويژگى‏هاى جامعه اسلامى در زمان نزول قرآن را در نظر گرفت تا در پرتو آن، بتوان به درك صحيحى از مسئله نايل آمد. بررسى دقيق اين مسئله از گنجايش اين نوشتار خارج است؛ ليكن به اختصار مى‏توان گفت به استثناى اندكى از مؤمنان برجسته، اكثريت جامعه صدر اسلام نسبت به اهل بيت عليهم السلام- به ويژه حضرت على عليه السلام- پذيرش لازم را نداشتند. پيامبر صلى الله عليه و آله نيز در مقاطع مختلف، با دشوارى‏هاى زيادى، آن حضرت را مطرح مى‏ساخت و در هر مورد، با نوعى واكنش منفى و مقاومت رو به رو مى‏شد. دلايل اين امر متعدد است؛ از جمله:

الف. بسيارى از مخالفان، كسانى بودند كه تا مدتى پيش، در صف معارضان اسلام قرار داشتند و روياروى خود، شمشير امام على عليه السلام را ديده و از همان‏زمان كينه وى را به دل گرفته‏بودند. حضرت‏فاطمه‏ زهرا عليها السلام‏ يكى از علل روى‏گردانى مردم از آن حضرت را همين نكته (نكير سيفه) بيان فرموده است.

ب. تفكرات و سنت‏هاى غلط جاهلى، هنوز بر انديشه مردم حاكم بود و آنان امورى مانند گرايش‏هاى قبيله‏اى، مسئله سنّ و ... را در امور سياسى دخيل مى‏دانستند. لذا مثلًا به بهانه جوان بودن حضرت على عليه السلام، وى را چندان شايسته براى رهبرى جامعه نمى‏دانستند.

ج. تفكّرى خطرناك در سطح جامعه تبليغ مى‏شد، مبنى بر اينكه پيامبر صلى الله عليه و آله درصدد است خويشان خود را براى هميشه، بر مسند قدرت و حكومت بنشاند. در اين راستا خدمات ارزنده آن حضرت را نوعى بازى سياسى تفسير مى‏كردند كه براى چنگ اندازى به حكومت، براى خود و اهل بيتش انجام داده است. بازتاب اين مسأله در برخورد جابربن نضر يا حارث‏بن النعمان الفهرى با پيامبر صلى الله عليه و آله پس از واقعه غدير «1» و نيز در سخنان يزيد پس از شهادت امام حسين عليه السلام كاملًا روشن است. «2»

اكنون اين سؤال پديد مى‏آيد كه در چنين وضعيتى، تا چه اندازه صلاح بود نام آن حضرت و يا امامان معصوم بعد از ايشان در قرآن به صراحت ذكر شود؟

ممكن است كسى با خود بينديشد كه اگر چنين شده بود، ريشه اختلافات از بن كنده مى‏شد و امت اسلامى يكپارچه و هم‏آوا شده، راه هدايت را پيشه مى‏ساخت؛ زيرا قرآن مورد قبول همه است و در آن اختلافى نيست.

اما آيا واقعيت چنين بود؟ هرگز! زيرا:

اولًا، موارد مختلفى در قرآن هست كه عليرغم بيان صريح يك مسأله باز در ميان مسلمانان اختلاف وجود دارد؛ از جمله: مسأله مسح پا در نماز كه قرآن به صراحت فرموده است: وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ «1»؛ «سر و پاهاى خود را تا برآمدگى دو پاها مسح كنيد».

ولى در عين حال اهل سنت به جاى مسح، پاهاى خود را مى‏شويند. اين گونه مخالفت‏ها و اجتهادات در برابر قرآن يا سنت قطعى و معتبر بسيار زياد است.

علامه كاشف الغطاء در كتاب «الاجتهاد و النص» هفتاد مورد از اجتهادات خلفا در برابر نصوص صريح قرآنى يا سنت نبوى صلى الله عليه و آله را با مستندات دقيق آنها ذكر كرده است. «2» بررسى اوضاع اجتماعى آن زمان نشان مى‏دهد كه اين خطر به طور جدى وجود داشت كه بر سر مسئله امير مؤمنان عليه السلام، اساس اسلام و قرآن به خطر افتد و اگر نام آن حضرت به صراحت در قرآن مى‏آمد، اين مشكل وجود داشت كه طيف عظيمى- كه در جامعه، پايگاه تبليغاتى وسيعى داشتند و در صدر اطرافيان پيامبر صلى الله عليه و آله نيز بودند- به خاطر انگيزه‏هاى سياسى رسالت آن حضرت و قرآن را يكسره نفى و انكار كنند و خطر جدى براى اساس اسلام و قرآن بيافرينند!!

شايد اين مسئله اغراق آميز بنمايد؛ اما رخدادهاى مهم تاريخى، به خوبى از اين نكته پرده برگرفته است. در اينجا تنها به ذكر يك نمونه- كه در منابع تاريخى مهم اهل تسنن آمده و از مسلمات تاريخى است- اكتفا مى‏شود:

مورخان برجسته آورده‏اند كه چون پيامبر صلى الله عليه و آله لحظات آخر عمر خويش را مى‏گذراند، درخواست قلم و لوحى نمود تا سندى براى امت به يادگار نهد كه هيچ‏گاه به انحراف و گمراهى گرفتار نشوند. اين درخواست براى اطرافيان كاملًا روشن و هدف از آن- با توجه به موضع گيرى‏هاى پيشين پيامبر صلى الله عليه و آله- واضح بود. در اين هنگام خليفه دوم بانگ برآورد: «انّ الرجل ليهجر!» «1»؛ «همانا اين مرد بر اثر شدّت تب هذيان مى‏گويد!!»

شگفتا! مگر خداوند در قرآن نفرموده است: وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‏. إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحى‏ «2»؛ پس چرا پيامبر خدا و سخنگوى وحى در خانه‏اش و نزد عزيزترين و بهترين حاميانش، اين چنين جسارت آميز مورد طعن قرار مى‏گيرد و كار به جايى مى‏رسد كه از تصميم خود منصرف مى‏شود! زيرا پافشارى بر تصميم خود خطرى بزرگتر در پى دارد.

عمربن الخطاب در گفتگويى با ابن عباس گفت ما از روى دلسوزى براى اسلام على عليه السلام را به حكومت انتخاب نكرديم. اينكه خليفه در اين سخن‏ و اين كار مخلصانه عمل كرده يا نه بحث ديگرى است، اما آنچه سخن خليفه به خوبى گواهى مى‏دهد اين است كه قريش از اين كه امامت در خاندانى باشد كه نبوت در آن بوده به شدت ابا داشته است.

استاد مطهرى در اين باره مى‏فرمايد:

«در ميان تمام فرمان‏هاى الهى هيچ دستورى مانند مسئله خاندان پيامبر و امامت اميرمؤمنان از جهت اجرايى كم شانس نبود زيرا به جهت تعصبات حاكم بر جامعه آن عصر آمادگى پذيرش اين مسئله وجود نداشت. امكان تمرد از دستور حضرت وجود داشت. با اينكه به پيامبر اكرم دستوراتى درباره اميرمؤمنان مى‏رسيد حضرت همواره نگران بودند منافقينى كه قرآن پيوسته از خطر آنها ياد مى‏كند به بهانه سپردن منصب‏ها و امتيازات ويژه به خويشاندان به تبليغات منفى بپردازند. در صورتى كه سيره پيامبر در زندگى اجتناب از اختصاص امتياز ويژه براى خود و خاندانش بود و شايد سرّ به كارگيرى اين شيوه در قرآن يعنى در عين عدم صراحت گويا و آشكار سخن گفتن اين باشد كه از يك سو آيات مذكور دربردارنده قرينه‏ها و نشانه‏هايى است كه هر انسان منصف و بى‏غرضى ارتباط آنها با اهل بيت را درك مى‏كند و از سوى ديگر، تلاش شده مطلب به صورتى بيان شود كه آنهايى كه قصد تمرد و نافرمانى دارند تمردشان به نافرمانى صريح و آشكار در مقابل قرآن و اسلام منجر نشود» «1».

ازکتاب پرسمان دانشجویی - امام شناسی

پرسمان دانشجویی