ضرورت بعثت انبيا | کتابخانه مجازی الفبا

انسان چه نيازى به پيامبران دارد و چه ضرورتى موجب بعثت انبيا شده است؟

مى‏توان با دو ديدگاه، ضرورت نبوت را اثبات كرد:

ديدگاه اول: با سه مقدمه مى‏توان ضرورت نبوت را اثبات كرد:

1. انسان براى اين آفريده شده كه با عبادت و اطاعت خداى متعال، شايستگى دريافت رحمت‏هايى را پيدا كند كه ويژه انسان‏هاى كامل است. اما از آنجا كه اين كمال و سعادتِ والا، جز از راه انجام دادن افعال اختيارى، حاصل نمى‏شود، مسير زندگى بشر دو راهه و دو سويه قرار داده شده است، تا زمينه گزينش براى وى فراهم شود.

2. اختيار و انتخاب آگاهانه، علاوه بر قدرت بر انجام كار و فراهم شدن زمينه‏هاى بيرونى، براى كارهاى گوناگون و وجود ميل و كشش درونى به سوى آنها، نياز به شناخت صحيح نسبت به كارهاى خوب و بد و راه‏هاى شايسته و ناشايست دارد؛ انسان در صورتى مى‏تواند راه تكامل خويش را آزادانه و آگاهانه انتخاب كند كه هدف و راه رسيدن به آن را بشناسد و از فراز و نشيب‏ها و پيچ و خم‏ها و لغزشگاه‏هاى آن، آگاه باشد. پس مقتضاى حكمت الهى، اين است كه ابزار و وسايل لازم براى تحصيل چنين‏ شناخت‏هايى را در اختيار بشر قرار دهد؛ وگرنه همانند كسى خواهد بود كه ميهمانى را به مهمانسرايش دعوت كند؛ ولى محل آن و راه رسيدن به آنجا را به او نشان ندهد. بديهى است چنين رفتارى خلاف حكمت و موجب نقض غرض است.

3. شناخت‏هاى عادى و متعارف انسان‏ها كه از همكارى حس و عقل به دست مى‏آيد- هر چند نقش مهمى در تأمين نيازمندى‏هاى زندگى ايفا مى‏كند- براى بازشناختن راه كمال و سعادت حقيقى، در همه ابعاد فردى، اجتماعى، مادى، معنوى، دنيوى و اخروى كافى نيست؛ زيرا اين همه صفات ناپسند و كارهاى نارواى موجود در جامعه انسانى، همه از كسانى است كه عقل و قوه تميز دارند؛ جز اينكه در اثر خودخواهى، سودپرستى و هوسرانى، عقلِ آنان مغلوب عواطف و تابع هوا و هوس گرديده است؛ در نتيجه دچار گمراهى شده‏اند. علاوه بر آنكه براى شناخت راه صحيح زندگى، در همه ابعاد و جوانب، آن بايد آغاز و انجام وجود انسان و پيوندهايى كه با موجودات ديگر دارد و روابطى كه مى‏تواند با هم‏نوعان و ساير آفريدگان برقرار كند و تأثيراتى كه انواع روابط گوناگون، مى‏تواند در سعادت يا شقاوت او داشته باشد، معلوم گردد. همچنين بايد كسر و انكسار بين سودها و زيان‏ها و مصالح و مفاسدِ مختلف شناخته شود و مورد ارزيابى قرار گيرد، تا وظايف ميلياردها انسانى كه داراى ويژگى‏هاى بدنى و روانى متفاوت هستند و در شرايط مختلف طبيعى و اجتماعى زندگى مى‏كنند، مشخص شود. البته احاطه بر همه اين امور، براساس تجربه و تاريخ بشر، نه تنها براى يك يا چند فرد ميسر نيست؛ بلكه براى بسيارى از گروه‏هاى متخصص در رشته‏هاى علوم مربوط به انسان هم مقدور نيست.با توجه به اين سه مقدمه، به اين نتيجه مى‏رسيم كه مقتضاى حكمت الهى اين است كه راه ديگرى، وراى حس و عقل براى شناختن مسير تكامل همه جانبه، در اختيار بشر قرار دهد؛ تا انسان‏ها بتوانند مستقيماً يا با وساطت فرد يا افراد ديگرى، از آن بهره‏مند شوند؛ و آن همان راه «وحى» است كه در اختيار انبيا عليهم السلام قرار داده شده است و ايشان به طور مستقيم و ديگران به وسيله ايشان، از آن بهره‏مند مى‏شوند و آنچه را براى رسيدن به سعادت و كمال نهايى لازم است، فرا مى‏گيرند. «1» ديدگاه دوم: با توجه به چند مقدمه، ضرورت نبوت اثبات مى‏شود:

1. با توجه به روند تغيير و تحول موجودات گوناگون، دانسته مى‏شود كه دستگاه آفرينش با تربيت تكوينى خود، هر نوعى از موجودات را به سوى كمال مناسب آن سوق مى‏دهد (دانه گندم به سوى سنبل شدن، هسته ميوه به سوى درختى سرسبز و پر از ميوه گشتن، نطفه به سوى يك حيوان يا انسان شدن و ...). اگر چه در ميان اين انواع، افرادى در مسير تكوينى خود گرفتار يك سلسله آفات و صدمات شده و از راه بازمانده‏اند؛ ولى در عين حال، دستگاه آفرينش، هرگز از پيشه‏اش دست نكشيده، به كار خود ادامه مى‏دهد و كاروان هستى را پيوسته به سوى مقاصد ويژه خود هدايت مى‏كند؛ و چون انسان يكى از اين انواع است، ناچار از طريق آفرينش، به سوى مقصد كمالى خود هدايت مى‏شود.

2. انسان، موجودى است كه در همه شئون زندگى خود، مدنى و اجتماعى است؛ اما آفرينش نوع انسان، به گونه‏اى است كه هر چيز را براى خود مى‏خواهد. از اين رو آدمى از نيروى طبيعت و از همه فوايد وجودى موجودات و عناصر ديگر، به نفع خود استفاده مى‏كند. به بيان ديگر، انسان موجودى استخدام‏طلب بوده، اجتماع را براى تكميل استخدام و به خدمت گرفتن ديگران براى خود انتخاب كرده است. اما وقتى انسان براى استخدام و استفاده از ديگران، با آنان مواجه مى‏شود، متوجه مى‏گردد كه آنان نيز مانند وى بوده و همان طور كه او مى‏خواهد، از نتيجه فعاليت ديگران بهره‏مند شود؛ آنها نيز مى‏خواهند از فعاليت او استفاده كنند. اين حقيقت، آدمى را وادار مى‏سازد كه به تعاون و همكارى با ديگران تن در دهد؛ چرا كه مى‏بيند به تنهايى و در نتيجه كار و كوشش خود، بدون استفاده از مساعى ديگران، نمى‏تواند لوازم زندگى خود را تأمين كند و از جهت ديگر، نمى‏تواند كار و كوشش ديگران را بلاعوض و به رايگان تملك كند؛ زيرا ديگران نيز مانند او انسان بوده، چيزى را كه وى از ديگران مى‏خواهد، آنان نيز از وى مى‏خواهند. در اثر اين احتياج و ضرورت، افراد انسان گرد هم آمده، از يارى همديگر استفاده مى‏كنند در حقيقت كار و كوشش آنان روى هم ريخته مى‏شود؛ سپس هر كس به اندازه موقعيت و فعاليت اجتماعى خود، از آن بهره مى‏برد.

3. از آنجايى كه انسان به ناچار، به زندگى اجتماع تعاونى تن داده است (وگرنه به حسب طبع اولى، منافع زندگى خود را مى‏خواهد و بس)؛ پيوسته از ته دل در فكر پاره كردن اين بند است. از اين جهت، هر وقت نيرويى پيدا كند و قدرتى در خود بيابد، از پايمال كردن حقوق ديگران مضايقه نخواهد داشت؛ چنان كه تاريخ گواه صادقى بر اين مدعا است. از همين‏جا است كه انسان حس مى‏كند بدون قانونى حكم‏فرما- كه حقوق افراد را تأمين كند- زندگى او و بقاى جامعه و حيات نوع، امكان‏پذير نيست. از همين پيوسته قوانينى در جامعه‏هاى انسانى، داير بوده است.

4. اما قوانين بشرى، نمى‏توانند اختلاف‏ها را به طور اساسى و ريشه‏اى و حقيقى حل كنند؛ زيرا چگونه ممكن است شعور غريزى انسان- كه خود منشأ بروز اختلاف و فساد، سودخواهى و منفعت‏طلبى خويش است- منشأ رفع اختلاف و عامل از ميان بردن فساد و بهره‏كشى از ديگران شود؟! ما در صحنه آفرينش، عاملى نداريم كه به اثرى دعوت كند و به نابود كردن اثر خود نيز دعوت نمايد! علاوه بر آنكه قوانين بشرى بر افعال و اعمال اجتماعى مردم نظارت دارند؛ نه بر شعور درونى و احساسات نهانى آنها؛ در حالى كه اختلاف از شعور درونى، خودخواهى و احساسات نهانى سرچشمه مى‏گيرد. از اين بيان، روشن مى‏شود كه طريق رفع اين اختلاف، تنها اصلاح احساسات درونى انسان است؛ نه تأكيد و تشديد آنها و نه اصلاح متولّى قوانين.

با توجه به اين چهار مقدمه، مى‏گوييم از آنجا كه خداوند متعال هر نوعى را به سوى كمال و هدف‏هاى وجوديش مى‏رساند و نوع انسان نيز از اين حقيقت مستثنا نيست؛ و چون وجود اختلاف، مانعى براى اصلاح نوع و كمال انسانى است و قوانين بشرى نمى‏تواند اين مانع را از سر راه بشر بردارد؛ حضرت حق يك سلسله قوانين و مقررات را- كه به هر سه جهتِ اعتقاد، اخلاق و اعمال آدمى رسيدگى مى‏كند- براى هدايت انسان در جهتِ نيل به كمال حقيقى و سعادت، توسط انبيا به او وحى و ابلاغ كرده است. پس وجود پيامبران و مبعوث كردن آنان ضرورت دارد.

به بيان ديگر، از آنجا كه قوانين بشرى، نمى‏تواند چاره‏ساز اختلاف باشد و در نتيجه، انسان را به سوى سعادت حقيقى خود رهنمون شود؛ خداى متعال بايد مردم را به سوى راه و رسم زندگى از طريقى هدايت فرمايد. اين راه‏از هرگونه خطا و لغزش مصون بوده، اختلاف را به صورت ريشه‏اى و عميق برطرف سازد و آن طريقه «نبوت» است؛ يعنى، خداى متعال از راه وحى به برخى از بندگان خود، يك رشته معارف و احكام را تعليم مى‏دهد كه پيروى از آنها، بشر را به سوى سعادت واقعى رهنمون مى‏كند. «1»

پرسمان دانشجویی