ماهيت ميزان‏ | کتابخانه مجازی الفبا

ماهيت «ميزان» در قيامت چيست؟

نظام قيامت، يك نظام تكوينى و حقيقى است؛ نه قراردادى و اعتبارى.

آيات قرآن با تعبيرات مختلف، ابعاد گوناگون اين نظام را تشريح كرده است كه براى اهل آن، اشارات و نكات خاصى دارد. در اينجا به ذكر چند نمونه از آيات قرآنى اكتفا و به تدبّر و تأمل در آنها توصيه مى‏شود:

1. وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ* وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما كانُوا بِآياتِنا يَظْلِمُونَ؛ «و در آن روز (قيامت) سنجش [اعمال از آن حق و از جانب‏] حق است؛ پس هركس ميزان‏هاى [عمل‏] او سنگين باشد، آنان خود رستگارانند و هركس ميزان‏هاى [عمل‏] او سبك باشد؛ پس آنانند كه به خود زيان زده‏اند؛ چرا كه به آيات ما ستم كرده‏اند» «2».

اين آيات با تعبير جالبى، اين حقيقت را بازگو مى‏كند كه وزن و ميزان، از آن خدا بوده و از جانب او است؛ هر چقدر نامه عمل انسان با حق تطابق داشته باشد و هر مقدار كه حق، سنگينى كرده و بر اعمال انسان حاكم باشد، آدمى رستگار خواهد بود. در مقابل، هر اندازه كه صحيفه عمل از حق دور بوده و با آن مطابقت نداشته باشد، آدمى زيان‏بار و ستمكار به نفس خود خواهد بود. اين آيه به خوبى مى‏رساند كه عالم انسان با حق سنجيده مى‏شود؛ اگر چرخش به سوى حق بود، رستگارى است؛ وگرنه به سوى هلاكت و فلاكت.

2. وَ نَضَعُ الْمَوازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً وَ إِنْ كانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنا بِها وَ كَفى‏ بِنا حاسِبِينَ «1»؛ «ميزان‏هاى دادگرى را در روز رستاخيز مى‏نهيم، پس هيچ كس [در] چيزى ستم نمى‏بيند، و اگر [عمل‏] هم‏وزن دانه خردلى باشد، آن را مى‏آوريم و كافى است كه ما حسابرس باشيم».

اين آيه مى‏گويد: ميزان قسط، «حق و عدل» است و به حدى ميزان دقيق است كه يك ذره- ولو به اندازه خردل- را ناديده نمى‏گيرد.

امام صادق عليه السلام «موازين» ذكر شده در اين آيه را «انبيا و اوصيا» دانسته است «2». با توجه به آيه قبل و اين روايت، مى‏توان چنين استنباط كرد، آنچه صحيفه اعمال ما با آنها سنجيده مى‏شود، هم حق است و هم انبيا و اوليا؛ چرا كه تحقّق عينى حق در پيامبران، امامان و اوصيا است.

3. فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَساءَلُونَ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ‏ خالِدُونَ «1»؛ «پس آن گاه كه در صور دميده شود، [ديگر] آن روز ميانشان نسبت خويشاوندى وجود ندارد و از [حال‏] يكديگر نمى‏پرسند. پس كسانى كه كفه ميزان [اعمال، افكار، عقايد، اوصاف و اخلاق‏] آنان سنگين باشد، ايشان رستگارانند و كسانى كه كفه ميزان [اعمال، اوصاف، عقايد و اخلاق‏] آنان سبك باشد، آنان به خويشتن زيان زده [و] هميشه در جهنم مى‏مانند».

اين آيات نيز به روشنى مى‏گويند: اگر مجموع نامه عمل و عالَمى كه آدمى براى خود ساخته است، به سوى حق سنگينى كرد، نجات مى‏يابد و آنان كه در مجموع گرايش وجودشان به سوى خداوند سبك باشد؛ جهنمى مى‏شوند.

4. قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالًا الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً أُولئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَلا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَزْناً ذلِكَ جَزاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِما كَفَرُوا وَ اتَّخَذُوا آياتِي وَ رُسُلِي هُزُواً «2»؛ «بگو: آيا شما را از زيانكارترين مردم آگاه گردانيم؟ [آنان‏] كسانى‏اند كه كوشش آنها در زندگى دنيا، به هدر رفته و خود مى‏پندارند كه كار خوب انجام مى‏دهند. [آرى‏] آنان كسانى‏اند كه آيات پروردگارشان و لقاى او را انكار كردند؛ در نتيجه اعمالشان تباه گرديد و روز قيامت براى آنها وزنه [و ميزانى‏] نخواهيم نهاد.

اين جهنم سزاى آنان است؛ چرا كه كافر شدند و آيات من و پيامبرانم را به ريشخندگرفتند».

اين آيه شريفه نيز بيانگر اين حقيقت است كه هر قدر، موازين عالم انسان با حق تطبيق نكند و كشش او به سوى غيرحق شديد باشد، اصلًا وزنه و ميزانى براى او در كار نخواهد بود. انسان‏هايى كه كششى به سوى خدا نداشتند و اعمال، افكار، كردار، اوصاف و اخلاقشان براساس حق نبود؛ اصلًا ميزانى براى آنان وجود نخواهد داشت و مستقيم به سوى جهنم و جهنم‏ها برده شده و سير قهقرايى خواهند داشت.

روايات نيز بيان‏هاى دقيق و عميقى درباره ميزان دارند كه در اينجا تنها به ذكر يك روايت اكتفا مى‏شود:

«هشام بن حكم روايت مى‏كند كه زنديقى [كه از مخالفان امام صادق عليه السلام بود] از حضرت پرسيد: آيا چنين نيست كه اعمال وزن مى‏شوند؟

[امام صادق عليه السلام در مقام پاسخ‏] فرمود: نه، حقيقت آن است كه اعمال جسم نيستند [تا وزن شوند]؛ بلكه موازنه [در چگونگى و در كيفيت‏] آن چيزى است كه عمل مى‏كنند. كسى احتياج به وزن كردن اشياء دارد [كه‏] عدد اشياء و سنگينى و سبكى آنها را نداند و هيچ چيزى بر خداوند پوشيده نيست. [زنديق‏] گفت:

پس معناى «ميزان» چيست؟ [امام صادق عليه السلام در پاسخ‏] فرمود: يعنى عدل.

[زنديق‏] گفت: معناى اين آيه در قرآن كه [مى‏فرمايد]: «پس كسى كه موازينش سنگين باشد»، چيست؟ [حضرت در پاسخ‏] فرمود: كسى كه عملش راجح باشد» «1».

اين حديث، نكات قابل تأملى را بيان مى‏كند:

1. ميزان، چگونگى عمل را مى‏سنجد و به كيفيت نظر دارد.

2. ميزان براساس عدل خواهد بود؛ يعنى، آن عالم و موقف به اندازه‏اى دقيق است كه هيچ عمل، صفت، خُلق و عقيده‏اى را- هرچند كوچك‏ و جزئى- در هنگام سنجش، فروگذار نخواهند كرد و از نظر دور نخواهند داشت.

3. ميزان، به معناى رجحان عمل انسان به سوى حق است.

بايد توجه داشت كه مسئله ولايت و ارتباط با اولياى الهى يكى از مصاديق گرايش به حق است. به طور مثال محبت و اتحاد روحى با اميرالمؤمنين عليه السلام «ميزان» را به سوى حق، سنگين خواهد كرد و آدمى را از فرو غلتيدن در جهنم و جهنم‏ها و دورى از خداوند سبحان نجات خواهد داد «1».

پرسمان دانشجویی