چيستى عصمت‏ | کتابخانه مجازی الفبا

عصمت به چه معنا است و چگونه به دست مى‏آيد؟

چيستى عصمت‏

پرسش 1. عصمت به چه معنا است و چگونه به دست مى‏آيد؟

معناى لغوى عصمت‏

«عصمت» در لغت از ماده «عصم»، به معناى منع كردن، بازداشتن يا محافظت كردن آمده است «1»: كاربردهاى اين واژه دلالت بر محافظت و ممانعت از امور ناپسند و ناگوار دارد. «2» واژه عصمت در قرآن نيز چندين بار به معناى لغوى آن به كار رفته است؛

وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ «3».

لا عاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ «4».

منع و بازدارى يا محافظت گاهى به نحو سلب اختيار است و گاهى به صورت فراهم كردن وسائل و مقدماتى است كه فرد بتواند به اختيار خود از كارى خوددارى كند و يا از گزندى در امان بماند. «5»

برخى نيز عصمت را به معناى «وسيله بازداشتن» و «ابزار مصونيت» گرفته‏اند؛ نه عمل بازداشتن.

براى مثال: اگر براى نجات غريق طنابى به درون آب افكنيم، چنانچه او طناب را گرفته و نجات يابد، گفته مى‏شود كه اين طناب براى او «عصمت» بود.

برخى از مفسران، آيه شريفه وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا «1» را به همين معنا تفسير كرده‏اند؛ يعنى ريسمان الهى را «عصمت» خويش قرار دهيد. «2» ابن زجاج از لغت شناسان بزرگ عرب اصل عصمت را ريسمان معنى كرده و بر آن است كه اين واژه توسعه معنايى پيدا كرده تا آنجا كه به هر وسيله‏اى كه باعث حفظ چيزى شود، عصمت گفته مى‏شود. «3» بر اساس اين تعريف در معناى لغوى عصمت دو نكته لحاظ شده است:

الف. كمك از جانب كسى براى ديگرى از طريق ارايه ابزار حفاظتى لازم.

ب. استفاده حفاظت شونده از ابزار ارايه شده به اختيار خود.

اين معنا با نصوص دينى نيز همخوانى دارد. امير مؤمنان عليه السلام فرموده‏اند:

«انّ التّقوى عصمة لك فى حياتك» «4»

؛ «تقوى عصمت (نگهدارنده) تو در زندگانى‏ات است».

معناى اصطلاحى‏

عصمت در اصطلاح علم كلام، نيرويى درونى است كه انسان را از ارتكاب گناه يا خطا باز مى‏دارد. در تعريف اصطلاحى عصمت آمده است:

«العصمةُ لطفٌ يمنع مَن اختص به مِن الخطاء و لا يمنعه على وجه القهر و الّا لم يكن المعصوم مُثاباً» «1»

؛ «عصمت لطف [ى از ناحيه پروردگار] است كه هر كه بدان اختصاص يابد را از خطا باز مى‏دارد، اما نه به صورت جبرى؛ زيرا اگر جبرى باشد براى معصوم پاداشى در بر نخواهد داشت».

مشهور فيلسوفان و برخى از متكلمان گفته‏اند: عصمت ملكه‏اى نفسانى است كه انسان را ارتكاب گناه باز مى‏دارد؛ هر چند كه قدرت بر انجام آن را از او سلب نمى‏كند. «2» چگونگى عصمت‏

از آنچه در تعريف پيش گفته آمد چند نكته در رابطه با چگونگى عصمت به دست مى‏آيد:

يك. عصمت «ملكه» است. ملكه در مقابل «حال» قرار دارد و عبارت است از صفت راسخ نفسانى كه در آن زوال و تغييرى نيست. اما «حال» صفتى نفسانى است كه ثابت و هميشگى نباشد. بنابراين عصمت صفتى است كه در نفس رسوخ كرده و انسان را از گناهان باز مى‏دارد، هر چند قدرت بر انجام گناه را از او سلب نمى‏كند. «3»

دو. عصمت، انسان را از خطا و گناه باز مى‏دارد.

سه. منظور از عدم ارتكاب گناه اين است كه چون گناه عبارت از هتك حرمت بندگى و مخالفت با دستورات حضرت حق است و در هر حال يا به زبان و يا در عمل با مقام بندگى منافات دارد، انسان معصوم در درون خود حالتى ثابت دارد كه او را از افتادن در دره مخالفت باز مى‏دارد و به او اجازه گناه و اشتباه نمى‏دهد. «1» چهار. منظور از عصمت از خطا و اشتباه حداقل اين است كه انسان معصوم اگر پيامبر باشد در دريافت وحى و تبليغ و اجراى رسالت الهى خود اشتباه نمى‏كند. به عبارت ديگر در دريافت حقيقت، بيان، تطبيق واجراى آن مصون از اشتباه است.

پنج. اين نيروى درونى و ملكه نفسانى در موجودى است كه قابليت و شأنيّت آن را داشته باشند. براى مثال درباره ماشين حساب، رايانه و يا حيوانات نمى‏شود گفت داراى ملكه‏اى هستند كه به واسطه آن گناه نمى‏كنند. زيرا آنها به خاطر فقدان اختيار شأنيّت گناه ندارند و به گونه‏اى ساخته و آفريده شده‏اند كه گناه درباره آنها معنى ندارد. بنابراين عصمت اساساً در حوزه كُنش اختيارى انسان معنى دارد.

شش. عصمت سازگار با اختيار آدمى است، و مستند به امداد الهى است، لذا اختيار و فيض الهى دو ركن عصمت مى‏باشند و هيچ يك از دو عامل ياد شده به تنهايى علّت تامّه عصمت نيست.

__________________________________________________

(1). تفسير الميزان، سيد محمد حسين طباطبايى، ج 2، ص 136 ..

پرسمان دانشجویی