مذهب مالکی و شخصیت او | کتابخانه مجازی الفبا

مذهب مالکی و شخصیت او را با توضیح کامل بیان کنید؟

شخصیت مالک

این مذهب، دومین مذهب اهل سنت از نظر قدمت و سومین آن از نگاه قلمرو است. مؤسس این مذهب، مالك بن انس بن مالك بن عامر اصبحى مدنى از طبقه سوم فقیهان تابعی مدینه است. او حدود سالهای 90 تا 97 در آن شهر تولد یافت. مالک بیشتر زندگانی خود را در مدینه سپری کرد. فقه را نزد ربیعة بن فروخ، ابن شهاب زهری، نافع مولی عبدالله بن عمر بن هرمز، امام جعفر صادق (ع) و ابوالزناد فرا گرفت. وى از پـيـشوايان مكتب حديث علم آموخت. عبدالرحمن بن هرمز و عبدالرحمن معروف به ربيعة الراى (م136ق) از استادان او هستند. در سن هفده سالگى پس از آن كه اساتيدش او را در فقه و حديث گواهى كردند مالك (93ـ197ق) در مدينه به فتوا دادن و تدريس پرداخت و حدود هفتاد سال در همين شهر بـه افـتـاء و تـعـلـيم مردم ادامه داد .او براى تدريس و فتوا در مسجد النبى مى‌‌نشست و به هنگام خواندن حديث به قبر پيامبر (ص) اشاره مى‌‌كرد. وی در برابر خلفا، سیاست آرامی را دنبال می‏کرد. اما با سکوت او در برابر قیام نفس زکیه به سال (145 ه.ق) والی مدینه را به او بدگمان ساخت و او را مجازات کرد. منصور بابت این رفتار والی که بی‏اطلاع او صورت یافته بود، از مالک عذرخواهی نمود. همچنین هارون در سفر حج خود در سال 179 ه.ق در آخرین سال عمر مالک، از او دیدار به عمل آورد. با این همه، می‏توان گفت که مالک از عباسیان ناخشنود بوده، چنانکه همین ناخشنودی او سبب گرایش امویان اندلس به او گشت. مالک، در حدیث شناسی پیشگام بود. اثر مهم فقهی مالک کتاب «الموطأ» است که به درخواست منصور به نگارش آن پرداخت. دیگر اثر او، «رسالة إلی الرشید» است.

مذهب فقهی مالک، به مثابه یک مدرسه فکری نبوده و اجتهاد فقهای آن فراتر از رأی مالک نمی‏رود. مالکیان در باورهای اعتقادی خود پیرو مکتب اشعریند.

مذهب مالک پیش از ظهور مذهب شافعی، بر حجاز، مصر و سرزمین های آفریقایی اطراف آن، اندلس و سودان غلبه داشت و در بغداد هم حضور چشمگیری داشت تا آن که پس از سال 400 ه.ق. رو به افول نهاده، با ظهور مذهب شافعی در مصر، مذهب مالکی در آن به جایگاه دوم تنزل یافت اما موقعیت خود در شرق آفریقا را از دست نداد. امروزه مذهب مالکی در قسمت های شمالی آفریقا، الجزایر، تونس، در قسمت های کوهستانی مصر، سودان، کویت، قطر، بحرین غلبه دارد و در فلسطین و عربستان هم به ویژه منطقه احساء به صورت محدودتر ادامه حیات می دهد

1.1.2. منابع استنباط نزد مالک

قرآن کریم

سنت، دومین تکیه گاه مالک بود. از دیدگاه او ـ برخلاف ابوحنیفه ـ خبر واحد حجت است و کوتاهی درباره آن تا زمانی که با عمل مردم مدینه مخالفتی نداشته باشد جایز نیست. بیشتر اتکای مالک در حدیث روایاتی بود که اهل حجاز نقل کرده‌اند.

اجماع: مالک، افزون بر اجماع به معنای مشهور آن نزد عموم، اجماع مردم مدینه را هم حجت می‌دانست.

قیاس: وی بر احکامی که در کتاب و سنت بدانها تصریح شده قیاس می‌کرد، چنان که درموطاء احکام بسیاری از این نوع آمده‌است.

اسـتـحـسـان: شـاطـبـی از قـول اصـبـغ می‌گوید: از ابن قاسم شنیدم که به نقل از مالک مـی گفت : استحسان نه دهم علم است. با این حال، مالک به اندازه ابوحنیفه دامنه استحسان را گسترش نداده‌است.

اسـتـصـحـاب: قرافی می‌گوید: اسـتـصـحـاب نـزد مـالک، امام مزنی و ابوبکر صیرفی حجت است.

مـصـالـح مرسله: یکی از اصول مالک اعتبار دادن به مصالح مرسله‌است ، چنان که مذهب اوبه عمل به مصلحت شهرت دارد.

سـد ذرائع: مالک بیش از دیگران دامنه این اصل را گسترد و بسیاری از احکام را بر آن استوار ساخت.

عرف: مالک به عرف هم پناه می‌برد، اما در بنای احکام بر آن به اندازه دیگران پیش نمی‌رفت.

قـول صحابی: فقه مالک بر فتواها و داوریهای صحابه تکیه داشت. او فقه فقهای هفتگانه رادر مدینه فراگرفت و سنت را همان چیزی می‌دانست که صحابه برآنند. به همین دلیل در میان همه منابع استنباط او فتوای صحابه جایگاهی برجسته داشت.

1.1.1. ویژگی‌ها و منابع مذهب مالکی

- مالک علاوه بر کتاب، سنت، فتاوی صحابه، اجماع، قیاس، استحسان، مصالح مرسله و استصحاب، عمل اهل مدینه را در زمره منابع دینی یاد کرده است.

- مالک، ظاهر قرآن را بر سنت مقدم می‏داشت. او عام و مـطلق کـتاب و سنت را قطعی ندانست، بلکه درهای تـخصیص و تقیید را به طور کامل گشود.

- مراعات مصلحت: مالک بر این عقیده بود که هدف اصلی شارع تحقق بخشیدن به مصالح و منافع مردم است. به هـمـین دلیل فقه خود را گاه با سد ذرایع و گاه با فتح آن پیرامون این محور به حرکت درآورد تا این مصالح را از طریق قیاس و استحسان یا ازطریق مـصـالـح مرسله و سد ذرایع و یا هر طریق دیگری برآورده سازد. وی از هـمـیـن دیـدگاه، عقود را وسیله‌ای قرار داد که خواسته‌های اصلی مردم را تحقق می‌بخشد و با مقتضای عرف آنان همراهی و همسویی دارد.

- او در پی‌بردن بـه هـدف شریعت بـه فتواها و داوری‌های صحابه تکیه می‌کند و سپس به عنوان کسی که در فهم متون شریعت و همچنین اهداف دور و نزدیکش به ریشه رسیده، به شـنـاخـت و کـشف احکام و اهداف آنها می‌پردازد.

- وی طعن بر اصحاب رسول خدا (ص) را زشت شمرده و آن را جرم بزرگ می‏دانست.

- او همچنین قرآن را قدیم دانسته و به جبر باور داشت.

1.1.2. فقها و کتب مالکی

- مالک بن انس اصبحی (امام المذهب) (م179). فتاوای پراکندة وی به عنوان مدونات جمع شد که عبارت است از:

- الأسدیة (فی فقه المالکیة)؛ اسد بن فرات بن سنان ـ قاضی قیروان ـ (م204ق) شاگرد مالک و محمد بن حسن شیبانی، آن را از اجوبة عبدالرحمن بن قاسم گردآوری کرده است.

- المدونة الکبری = مدونة سحنون؛ عبد السلام بن سعيد التنوخي ملقب به سحنون (م240ق) که محتوای آن را به واسطة عبد الرحمن بن قاسم عتقي (م191ق) از امام مالك بن أنس روایت کرده است.

- الواضحة فی السنن و الفقه؛ ابن حبیب، عبدالملک بن حبیب سلمی قرطبی (م238ق).

- المستخرجة العتبیة علی الموطأ؛ ابوعبدالله محمد عتبی قرطبی (م254ق).

- الموّازیة؛ ابوعبدالله محمد به سعید معروف به ابن‌موّاز قرطبی (م281ق).

- ابوبکر باقلانی (م403ق): الانصاف فيما يجب ولايجوز فيه الخلاف، و: التمهيد في أصول الفقه، و: المقنع في أصول الفقة

- ابن ابی‌زید قيرواني(م386ق): الرسالة (که شروح متعددی بر آن نگاشته شده است)

- ابن‌عبدالبر، ابوعمر یوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبر نمری شیخ علمای اندلس (م436ق): الکافی، و: التمهید لما فی الموطأ من المعانی و الأسانید، و: الاستذکار لمذهب علماء الأمصار.

- باجی، ابوالولید سلیمان بن خلف تمیمی باجی (م474ق): المنتقی در هفت مجلد که منتخبی از شرح خود او بر موطأ مالک است و گفته می‌شود بهترین کتاب در مذهب مالک است.(1)

- ابن رشد/ پدر (م520ق): البیان و التحصیل؛ و: المقدمات

- محمد بن احمد معروف به ابن رشد قرطبی/ حفید (م595ق): بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، این کتاب ارزنده دارای دو جزء است و اخیراً نسخة محقق آن توسط مجمع تقریب بین مذاهب اسلامی نیز به چاپ رسیده است؛ و: البیان، و: المقدمات

- احمد بن ادریس بن عبدالرحمان معروف به قرافی (م684ق): الاحکام فی تمییز الفتاوی عن الاحکام، الذخيرة، و: الفروق این کتاب دارای چهار جزء است.

- خلیل جندی، خلیل بن اسحاق بن موسى مصری (م776ق): مختصر المذهب المالکی که دارای شروح متعدد است و طلاب مالکی آن را حفظ می‌کنند. شروح معروف مختصر عبارت است از:

- التاج والإكليل شرح مختصر خليل؛ ابوعبدالله محمد بن یوسف بن ابی‏القاسم عبدری معروف به مواق (م897ق).

- مواهب الجليل في شرح مختصر خليل؛ ابو عبدالله محمد بن محمد بن عبد الرحمان مغربي معروف به حطاب رعيني (م954ق) شامل شش جزء(2)

- شرح الخَرَشي على مختصر خليل، محمد بن عبدالله خرشی (م1101ق) در شش جزء که با حاشیة عدوی (م1189) بر «مختصر» چاپ شده است.

- الشرح الكبير؛ و: الشرح الصغير شيخ ابوالبركات احمد بن محمد دردير عدوي (م1201ق)

- حاشية؛ لمحمد عرفه شمس‌الدین دسوقي(م1230ق) که در حاشیة الشرح‌الکبیر چاپ شده است.

- شرح الزرقاني على مختصر خليل؛ شیخ عبدالباقي بن يوسف زرقاني (م1099ق) در هشت جزء که در چهار مجلد به چاپ رسیده است.(3)

- الشرح الميسر؛ علامة محنض بابه بن اعبيد الديماني الشنقيطي (م1277ق).

- شاطبي(م790ق): الموافقات

- قاضي ابوبكر محمد بن عاصم اندلسي غرناطي، معروف به ابن عاصم (م829ق): تحفة الحکام در دو جزء.(4)

- تسولي سبراري، علي بن عبد السلام (م1258ق): البهجة فی شرح التحفة.(5)

- عدوي (م1189ق): حاشیة العدوي على كفاية الطالب (اثر براني)

- أمير(مت 1232ق): الإكليل

- محمد عليش(م1399ق): منح الجليل ، فتح العلي المالك

- آبي ازهري، صالح عبد السميع (م1330ق): جواهر الإكليل = شرح مختصر العلامه الشيخ الجليل في مذهب الامام مالك؛ و: الثمر الدانى في تقريب المعاني شرح رسالة ابن أبى زيد القيرواني

- داه شنقيطي (م1389ق): فتح الرحيم على فقه الإمام مالك بالأدلة (شرحی بر نظم رسالة ابن أبي زيد قيرواني)(6)1. دو شرح مهم دیگر بر موطأ مالک، یکی اثر جلال‌الدین عبدالرحمن سیوطی شافعی (م911ق) به نام تنویر الحوالک و دیگری اثر محمد بن عبدالباقی زرقانی (م1122ق) به نام شرح الزرقانی است.

2. این شرح به همراه شرح مواق درحاشیپة آن، توسط دارالفکر در لبنان به چاپ رسیده است.

3. بر این شرح معروف، حواشی و شروحی نگاشته شده که اهم آنها چنین است:

حاشية البناني (م1194ق)

حاشية الرهوني (م1230ق)

حاشية الأمير على (م1232ق)

4. ارجوزة «تحفة الحكام» در 1699 بيت پیرامون حوال شخصيه و معاملات بر مذهب مالکی به نظم کشیده شده است.

5. شرح مذکور از تحفه به همراه شرح دیگری از ابوعبد الله تاودي مالكي (که مختصرتر از البهجه است) به تصحیح محمد عبد القادر شاهين توسط دار الكتب العلمية (بيروت، 1418 هـ - 1998م) در دو مجلد به چاپ رسیده است.

6. سایر فقها و کتب فقهی مهم مالکیه عبارت است از:

- عبد الوهاب بغدادي(م422ق): الإشراف على نكت مسائل الخلاف

- ابن عربي(م543ق): أحكام القرآن

- ابن حاجب(م646ق): جامع الأمهات

- عبدالرحمن البغدادي(م732ق): إرشاد السالك إلى أشرف المسالك

- ابوقاسم ابن جزی (م741ق) نویسنده کتاب القوانین الفقهیه فی تلخیص مذهب المالکیة.

- برهان‌الدین ابراهیم بن علی بن محمد، معروف به ابن‌فرحون (م799ق): تبصرة الحکام فى‌ اصول‌ الاقضية و مناهج‌ الأحكام؛ در دو جزء.

- ونشريسي(م914ق): المعيار المعرب

- أبوالحسن المالكي(م939ق): كفاية الطالب الرباني

- ابن‌عرفة (م803ق): تفسیر ابن عرفة

- ابوالحسن بن خلف(م857ق): كفاية الطالب الرباني شرح رسالة ابن القیرواني

- ميارة، محمد بن أحمد (م1072ق): الإتقان والإحكام شرح تحفة الأحكام= شرح ميارة

- نفراوي(م1120ق): الفواكه الدواني

- صاوي، احمد بن محمد الخلوتى (م1241ق): بلغة السالك لأقرب المسالك على الشرح الصغير (تألیف أحمد دردير)

پرسمان دانشجویی