اهل سنت و جبر | کتابخانه مجازی الفبا

آيا اهل سنت به جبر معتقداند؟

يكي از مسلّمات اعتقادات مسلمين اين است كه خداوند عليم و قدير ، عالم و خالق مطلق بوده قبل از ايجاد اشياء ، به آنها علم داشته و همه ي امور را او آفريده است. و موجودات همانگونه آفريده شده اند كه در علم پيشين خدا حضور داشته اند. لذا فرمودند: « ... عَالِمٌ إِذْ لَا مَعْلُومَ وَ خَالِقٌ إِذْ لَا مَخْلُوقَ وَ رَبٌّ إِذْ لَا مَرْبُوبَ وَ إِلَهٌ إِذْ لَا مَأْلُوهَ وَ كَذَلِكَ يُوصَفُ رَبُّنَا وَ هُوَ فَوْقَ مَا يَصِفُهُ الْوَاصِفُون‏. ـــــ عالم و دانا بود در هنگامى كه هيچ معلومى نبود كه علم به آن تعلق گيرد و خالق و آفريدگار بود در وقتى كه هيچ مخلوق و آفريده اي نبود ؛ و پروردگارى داشت در زمانى كه هيچ پروريده اي نبود كه قابل تربيت باشد و معبوديت داشت آنگاه كه هيچ عبادت‏ كننده اي نبود كه عبادت كند؛ و پروردگار ما را چنين وصف بايد نمود و آن جناب بالاتر است از آنچه وصف‏ كنندگان او را وصف مي كنند.»(التوحيد للصدوق ،ص 57) طبق اين اعتقاد ، اگر حقيقت علمي همه ي موجودات ، قبل از خلقتشان ، در علم خدا حضور داشته و هيچ كس جز خدا خالق آنها نيست ، و همه ي موجودات مخلوق او هستند ، پس هر موجودي همانگونه خواهد بود كه در علم خدا بوده و خدا آن را به آن گونه آفريده است. حال سوال اين است كه تكليف افعال ارادي انسان در اين ميانه چه مي شود؟ آيا افعال ارادي انسان نيز قبل از خلقت انسان در علم خدا حضور داشته؟ و آيا خالق افعال ارادي انسان نيز خداوند متعال است؟ اگر گفته شود كه خدا عالم به اين افعال نبوده و خالق آنها نيست و انسان خود پديد آورنده ي افعال ارادي خود است ، لازم مي آيد كه خدا ، عالم و خالق مطلق نباشد و انسان نيز در اين ميان يك نيمچه خالق باشد و اگر گفته شود كه خالق افعال ارادي انسان نيز خداست و افعال انسان همانگونه آفريده شده اند كه در علم پيشين خدا بوده اند ، جبر لازم مي آيد. اين مسأله ، عدّه اي از مسلمين را بر آن داشت كه به سمت اعتقاد به جبر كشيده شده ، مختار بودن انسان را منكر شوند. در تاريخ كلام از اين عدّه با نام « مُجَبّره» ياد مي شود. اين اعتقاد ، بعدها توسّط ابوالحسن اشعري ــ مؤسس مذهب اشعري ــ چهره اي ديگر به خود گرفته با نام نظريّه ي « كسب » مشهور شد كه در حقيقت چيزي جز همان جبر نبود. بر اساس اين تفكّر ، علم و خالقيّت مطلق خدا حفظ ، ولي حكمت و عدل او زير سوال مي رود. چون طبق اين مبنا ، وجود بهشت و جهنّم و تكليف و ارسال انبياء و كتب آسماني و وعد و وعيد حقّ تعالي ، همگي اموري لغو و بيهوده خواهند بود ؛ و خداوند متعال به خاطر ارتكاب اين امور لغو و بيهوده ، ديگر حكيم نخواهد بود. همينطور به خاطر به جهنّم بردن بدكاراني كه هيچ اختياري در انجام فعل خود نداشتند ظالم خواهد بود. اشاعره براي اينكه از اين لازمه ي باطل نيز فرار كنند ، حسن و قبح عقلي را هم انكار كرده گفتند: عقل انسان به هيچ وجه قادر به درك خوب و بد نبوده ، حسن و قبح ، فقط و فقط شرعي است ؛يعني اگر خدا امر به خوبي چيزي كند آن چيز خوب مي شود و اگر از چيزي نهي نمايد آن چيز قبيح خواهد بود ؛ لذا حسن و قبح براي خدا معنا ندارد. اين نظر نيز به بداهت عقلي باطل است چرا كه حتّي منكرين خدا نيز با عقلشان ادراك مي كنند كه برخي امور مثل دزدي، دروغگويي ، خيانت ، تجاوز به حريم ديگران ، كشتن ديگران و ... قبيح ، و در مقابل ، راستگويي ، وفاداري ، رعايت حقوق ديگران و احترام به جان و مال مردم خوب است. لذا در ملحدترين حكومتها نيز دزد و آدم كش را زنداني و قانون شكن را مجازات مي كنند. گروه ديگري از مسلمين كه متوجّه اين نقيصه ي بزرگ در نظريّه جبر و كسب شده بودند و آن را در تضادّ با عقل و اسلام و قرآن مي يافتند به دفاع از عدل و حكمت خدا پرداخته گفتند خدا ما را آفريده و به ما قدرت انجام افعال ارادي را داده است امّا او خالق افعال ما انسانها نيست ، خالق و پديد آورنده ي افعال ارادي بشر خود انسان است كه با قدرت داده شده از سوي خدا دست به آفرينش افعال خود مي زند. در تاريخ علم كلام ، از اين گروه با نام «مُفَوّضه» و از نظريّه ي آنها با عنوان « نظريّه ي تفويض » ياد مي شود ؛ كه بارزترين مذهب معتقد به اين نظريّه ، مذهب معتزله بوده است ، كه امروزه وجود خارجي ندارند ولي افكار آنها همچنان در تراوشات اذهان برخي افراد ديده مي شود. بر اساس نظريّه ي تفويض ، عدل و حكمت خدا توجيه مي شود ولي اوّلاً در مورد علم مطلق خدا سخني نمي گويد و ثانياً خالقيّت مطلق خدا زير سوال مي رود ؛ و انسان نيز به عنوان شريك خدا در خالقيّت ، مطرح ، و يك نوع خالقيّت محدود براي انسان پذيرفته مي شود ؛ در حالي كه هم براهين عقلي ، خالقيّت مطلق خدا را اثبات مي كنند ، هم خداوند متعال به صراحت اين حقيقت را مطرح نموده و فرموده است:« اللَّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْ‏ء»(الزمر:62) و بيترديد « كلّ شيء» ، شامل افعال ارادي انسان نيز مي شود. اين دو گروه از مسلمين ، كه همگي از اهل سنّت مي باشند ، بر اين گمان بوده اند كه جبر و تفويض ، نقيض يكديگرند و محال است دو نقيض ، در آنِ واحد و از جهت واحد ، در يك موضوع جمع يا هر دو باهم از يك موضوع براداشته شوند. براي مثال محال است چيزي هم وجود باشد هم عدم ؛ همچنين محال است چيزي نه وجود باشد و نه عدم. يا محال است چيزي هم انسان باشد هم غير انسان ، كما اينكه محال است چيزي نه انسان باشد نه غير انسان. مجبّره و مفوّضه بر اين گمان بودن كه جبر و تفويض نيز چنين حالتي دارند ، لذا مي گفتند محال است انسان در يك فعل ارادي خاصّ ، نه مجبور باشد نه مَفَوّض ؛ كما اينكه محال است هم مجبور باشد هم مفوّض. امّا در اين ميان اهل بيت(ع) با هر دو نظريّه مخالف بوده، هر دو را در تضادّ با قرآن و برهان عقلي معرّفي مي كردند ؛ و معتقد بودند كه جبر و تفويض نقيض هم نيستند بلكه متضادّ همند ؛ و دو متضادّ اگرچه در يك موضوع جمع نمي شوند ولي مي توان هر دو را از موضوع خاصّي برداشت ؛ مثل سياه و سفيد ، كه محال است يك چيز ، هم سياه باشد هم سفيد ؛ ولي همان چيز مي تواند نه سياه باشد و نه سفيد بلكه سبز يا قرمز يا آبي باشد. از اينرو امام صادق(ع) فرمودند:« لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِيضَ بَلْ أَمْرٌ بَيْنَ أَمْرَيْن‏ . ـــــــ نه جبر و نه تفويض بلكه امري بين آن دو »(التوحيد للصدوق ،ص 206)

پرسمان دانشجویی