مندائیان | کتابخانه مجازی الفبا

خوزستانی‌ها به مندائیان یا صابئین، “صبی” (به ضم ص و تشدید ب) می‌گویند که از ریشه “صب” عربی به معنای ریختن آب گرفته شده است اما مندائیان معتقدند که عنوان “مندایی” از کلمه آرامی “مندا” به معنای علم و عرفان و معرفت آمده است.

مشخص شده که مندائیان در اواخر دوران اشکانی از فلسطین و اطراف وارد بین‌النهرین شده‌اند و تحقیقات تاریخی نشان می‌دهد که این قوم، همان صابئینی هستند که در قرآن در شمار اهل کتاب ذکر شده اند و در سال ۱۳۷۵، آیت‌الله خامنه‌ای هم فتوایی مبنی بر اهل کتاب بودن این قوم صادر کردند.

از تعداد دقیق مندائیان در ایران یا در کل جهان آمار دقیقی وجود ندارد، اما به نظر می‌رسد که تعداد ۲۰۰۰۰ نفر از آن‌ها در ایران(خوزستان) و شاید دو یا سه برابر این تعداد هم در عراق(بغداد و شهرهای جنوبی) زندگی می‌کنند.

مندائیان تاریخ اسطوره ای خود را به زمان حضرت آدم می‌رسانند و بر همین اساس تولد وی را در حدود ۴۴۵۰۰۰سال پیش در تقویمشان ذکر می‌کنند.

آن‌ها معتقدند که آدم و حوا سه فرزند پسر و یک فرزند دختر داشتند و از آن‌جا که در دین مندایی خواهر و برادر نمی‌توانند با هم ازدواج کنند، خدا ۶۰ موجود غیر انسانی(اثرا) فرشته‌خو را از عالم نور به زمین می‌فرستد تا با فرزندان آدم بیامیزند و جامعه انسانی را به وجود بیاورند. طبق اعتقاد مندائیان، جامعه انسانی مراحلی را پشت سر می‌گذارد که در پایان هر مرحله، همه ابنای بشر به جز یک زوج نابود می‌شوند و از این زوج باقی‌مانده، نسل بعدی مجددا تولید و تکثیر می‌شود.

“رام و رود” و “شوربای و شرهابی‌یل” دو جفت از این والدین آدمیان هستند که در ابتدای هر مرحله‌ای نسل بشر را به وجود می‌آورند. قابل ذکر است که در اعتقادات مردم مختلف دنیا، معمولا یک جفت زن و مرد به عنوان والدین اولیه بشر شناخته شده هستند که از آن جمله می‌توان به آدم و حوای عبری و اسلامی، مشی و مشیانه ایرانی(دوران باستان)، ایزاناگی و ایزانامی ژاپنی، مردوک و آرورو بابلی، اسک و امبلای اسکاندیناوی و نوگوآ و تاین لونگ چینی اشاره کرد.

امروزه مندائیان خود را از فرزندان شوم( همان سام پسر نوح) می‌دانند و تکثر قومی، زبانی و دینی امروزی جهان را به دوران پس از طوفان نوح نسبت می دهند.

مقدس‌ترین کتاب مندائیان، به نام “گنزا ربا”، به معنای گنج بزرگ است که مطالبش توسط فرشته وحی بر حضرت آدم نازل شده است. بعد از گنزا ربا کتابی منسوب به یحیی(ع) به نام “ادراشی ادیهیا” به معنی تعالیم یحیی از دیگر کتاب‌های مقدس آنان به شمار می‌رود.

زبان مندائیان، زبان آرامی است که در اوایل قرن ششم قبل از میلاد جانشین زبان عبری برای کلیمیان شده و باور بر این است که حضرت عیسی و حواریونش هم به زبان آرامی حرف می‌زدند. آرامی در زمان هخامنشیان زبان اداری امپراطوری بوده و تا زمان ساسانیان هم بقایای آن دیده می‌شود.

سلسله مراتب موجودات در دین مندایی به قرار زیر است: هیی(خداوند)، ملکا و اثرا(فرشتگان)، موجودات زمینی(انسان‌ها و حیوانات) و موجودات جهان تاریک زیرین.مندائیان اصل انسان را از “نشمتا” می‌دانند که نور است و به حکم هیی به جسم خاکی هبوط می کند و موجودی مخلوط از نور و خاک به نام انسان به وجود می‌آید.

رفیع‌ترین مکان در جغرافیای کیهانی مندائیان مکانی است به نام ” آلمادنهورا” که عالم نور و معادل بهشت است.

لباسی که مندائیان در هنگام اجرای مناسک دینی می‌پوشند سفید و ۵ قطعه است. این ۵ قطعه عبارتنداز: پیراهن بلند، دستار، کمربند، شلوار و شال که حداقل دوخت و دوز در آن‌ها به کار رفته است.

در باور مندائیان خوردن هر چهارپایی به جز گوسفند نر حرام است. ولی از پرندگان و ماهی‌های غیر گوشت‌خوار می‌توان به عنوان غذا استفاده کرد. حیوانات چهارپا چون بر روی زمین راه می‌روند و زمین نیز خود با عالم زیرین(عالمی که جایگاه ظلمات است) در ارتباط است، حرام هستند ولی پرندگان چون از زمین فاصله دارند،خوردنشان حلال است.

در مناسک ذبح، هم ذبح کننده و هم ذبح شونده باید بدون نقص‌عضو و کامل باشند. در واقع باید به همان کمالی باشند که نخستین انسان و نخستین حیوان خلق شدند. کاردی که برای ذبح به کار می‌رود باید کاملا فلزی باشد و قبل از ذبح در آتش گداخته شود تا ناپاکی‌‌هایش زدوده شود.

طبق روایات مندائی کل کائنات توسط هیی خلق می‌شوند. اولین پرده آفرینش مربوط به آفریدن پنج فرشته مقرب است که در طی پنج روز صورت می‌گیرد. این پنج روز را ایام “پروانایی” یا ایام پنجه می‌گویند که بزرگترین عید مندائیان هم در همین روزهاست. این ایام معادل با اواخر اسفند‌ماه و اوایل فروردین(۲۷ اسفند تا ۴ فروردین) است. این پنج روز در خارج از ماه‌های مندائی قرار دارند و پنج روز اضافه در هر سال شمرده می‌شوند و همچنین از پاک‌ترین ایام در گاه‌شماری مندائیان هستند. برعکس بقیه اوقات که مناسک دینی مندائیان فقط باید در روز انجام گیرد، در این ایام می‌توان مبادرت به اجرای مناسک در شب هم نمود.

مندائیان به زندگی پس از مرگ نیز اعتقاد دارند. در باور آن‌ها “نشمتا” (نور یا روح انسانی) بعد از مرگ داوری می‌شود و نام روز رستاخیز آنان “یوما ربا ادسوف” به معنی “روز بزرگ انتهایی” است.

مراسم تعمید از اصلی‌ترین مناسک مندائیان و گونه‌ای از طهارت است. آن‌ها این مراسم را در آب جاری به نام “یردنا” انجام می‌دهند. مندائیان معتقدند که یردنا از عالم نور بر روی سطح زمین جاری شده و به همراه خود حیات را به ارمغان می‌آورد. برخی بر این باورند که “یردنا” با “اردن” که منزل نخستین مندائیان است از یک ریشه باشد.

آب جاری تنها عنصری است که در نزد مندائیان ذاتا پاک و نیز پاک‌کننده است. مهم نیست که آب زلال باشد، فقط باید جاری باشد که نماد زنده‌بودن است. در دین مندائیان، مکان مقدس دیگری به غیر از رودخانه‌ها شناخته شده نیست. نه بنای یادبودی، نه مزاری و نه عبادت‌گاهی. هرجایی که آب جاری باشد، یک مکان مقدس است. در واقع آب جاری محراب طبیعی مندائیان است و به همین خاطر با آن مناجات می‌کنند و همیشه در کنار آب جاری زیسته‌اند.

تعمید در هر زمانی مستحب است و در هر روزی به جز روزهای نحس”امبطل” می‌توان آن‌ها را انجام داد. هر مندایی باید حداقل یک‌بار در عمرش تعمید شود.علاوه بر این، زن زائو ۳۰ روز پس از زایمان، نوزاد ۳۰ روز پس از تولد، عروس و داماد قبل و یک فته پس از دوراج باید تعمید داده شوند.

مراسم تعمید مندائیان پیچیده و دارای حساسیت خاصی است. و در تمام مراحل شخصی با عنوان شاهد “اشکندا” وجود دارد.

علاوه بر تعمید فردی، تعمیدهای دسته‌جمعی در اعیادی مثل پنجه و عید میلاد یحیی، تعمید کودکان و حتی تعمید ظروف و سایل را هم انجام می‌دهند.

مندائیان علاوه بر تعمید مراسم غسل و آب‌کشی به نام “طماشه” دارند که معادل غسل در دین اسلام است و در زمان‌های بعد از نزدیکی زن و مرد، خروج منی از مردان، بعد از عادت ماهیانه زنان، لمس زن زائو پس از زایمان و لمس عروس و داماد در هفته اول ازدواج واجب می‌شود.

“رشامه” هم نوعی طهارت است که می‌توانیم آن را معادل وضو در اسلام درنظر بگیریم. رشامه قبل از براخه (به فتح ب و به معنی نیایش‌های روزانه) انجام می‌شود. در رشامه دست و صورت شسته می شود.

روحانیون در دین مندائی دارای مراتبی هستند که شامل ترمیدا، گنزورا و ریشااداما است. نشان روحانیون مندائی عصایی از جنس درخت زیتون، قطعه‌ای پارچه به نام تاغا و انگشتری از جنس طلاست. روحانیون در مراسم عروسی و فوت و ذبح حضور دارند.

روحانی شدن شرایط خاصی را دارد و ازجمله این‌که از لحاظ جسمی باید کامل و بدون نقص عضو باشند. پوستشان نباید لکه‌ای داشته باشد و حتی نباید ختنه شده باشند. آنها نسبت به غدایی که می‌خورند بسیار حساس هستند. از خوراک‌های تفننی بازار استفاده نمی‌کنند و با مردم عادی کم‌تر هم کاسه می‌شوند. آب مصرفی آنان صرفا از آب جاری است و برای این‌که به راحتی غذای با شرایط مذهبی را به دست بیاورند، معمولا سفر نمی‌کنند.

در زمان انقلاب و جنگ ایران و عراق بسیاری از مندائیان ایران و عراق به کشورهای اروپایی و استرالیا مهاجرت کردند.

امروزه شغل بیشتر مندائیان ایران مربوط به کارهای صنعتی و ساخت نقره‌آلات و طلافروشی است.مندائیان در اهواز انجمنی به نام انجمن صابئین مندائی دارند.

منبع: تعمیدیان غریب، مهرداد عربستانی، تهران، افکار: سازمان میراث فرهنگی کشور

تلخیص از: آرش نورآقایی

پرسمان دانشجویی