علل انحراف در دين زرتشت | کتابخانه مجازی الفبا

علل انحراف در دين زرتشت چيست؟

در رابطه با آيين زرتشت ابهامات و اشكالات متعددى وجود دارند. برخى از اين اشكالات جنبه تاريخى دارند، برخى كلامى و اعتقادى‏اند، بعضى مربوط به وثاقت كتاب آسمانى و اشكالاتى نيز راجع به حوزه‏هاى اخلاقى و رفتارى و يا نظام اجتماعى و خانوادگى آن مربوط مى‏شود. اكنون به اختصار به پاره‏اى از اين موارد اشاره مى‏كنيم.

يك. نظرگاه تاريخى‏

اطلاع دقيقى پيرامون زمان پيدايش و ظهور زرتشت به عنوان پيامبر آيين مزديسنى وجود ندارد. برخى از دانشمندان مانند هوسينگ در اصل وجود او ترديد كرده و چون رستم و اسنفديار شخصيتى موهوم دانسته‏ اند. بنگريد : شهيد مطهرى، مجموعه آثار، ج 14، ص 239، قم و تهران : صدرا، چاپ هشتم، 1383. بعضى تاريخ ظهور او را 600 و برخى تا 6000 سال قبل از ميلاد دانسته‏اند. قول مشهور آن است كه او 660 سال پيش از ميلاد پا به جهان گذاشته و سى سال بعد دعوى نبوت كرده و بنگريد : . همچنين در مورد اين كه واقعاً او پيامبرى‏ برگزيده از سوى خداست يا نه، اطلاع دقيقى در دست نيست و مسلمانان صرفا به استناد منابع دينى خود - نه با اتكا به ادله تاريخى - برخى برآنند كه آنچه در نصوص اسلامى به ويژه در قرآن به عنوان . بنابراين فارغ از برخورد اسلام و مسلمانان با پيروان زرتشت و آيين او؛ هيچ دليلى بر اعتبار و بنياد الهى آن وجود ندارد و حتى اعراب زيرسلطه ساسانيان نيز آيين مجوس در رديف اديان وحيانى و داراى كتاب در برابر مشركين قرار گرفته غير از آيين زرتشتى موجود است و با آن تفاوت‏هاى اساسى دارد.

با زرتشتيان هم چون اهل كتاب رفتار نموده ‏اند جهت آگاهى بيشتر در اين باره بنگريد : رسول رضوى، بازكاوى تاريخ و آموزه‏هاى زرتشت (مق)، معارف (ماهنامه)، ش 49. آنان را اهل كتاب نمى‏شناختند. بنگريد : همان، ص 18.

دو. عدم وثاقت كتاب اوستا

كتاب مقدس زرتشتيان «اوستا» نام دارد. قديمى‏ترين نسخه اوستا كه به خط «دبيره» نوشته شده و در دانمارك‏ ابراهيم پورداود، اوستا، ص 49، ق : منبع پيشين. يعنى 1908 سال بعد از كشته شدن زرتشت نگهدارى مى‏شود مربوط به سال 1325 ميلادى است. بنابراين به احتمال زياد زرتشتيان حدود 20 قرن كتاب مدون و شناخته شده‏اى نداشته و اگر داشته‏اند اثرى از آن در دست نيست. افزون بر آن زرتشتيان اتفاق نظر دارند كه اوستا در اصل بسيار بزرگتر از اوستاى كنونى بوده است. اوستاى كنونى داراى 83000 كلمه است و احتمالاً اصل آن داراى 345700 يعنى چهار برابر بوده است. شهيد مطهرى، مجموعه آثار، ج 14، ص 188.

كريستن سن بر آن است كه علت كاسته شدن از حجم اوستا در دوره ساسانى تمايل خود زرتشيان به حذف پاره‏اى از افسانه‏ها و اسطوره‏هاى عاميانه در اوستا نگاشت‏هاى پيشين بوده است. جهت آگاهى بيشتر بنگريد: الف. كريستن سن، آرتور امانوئل، ايران در زمان ساسانيان، ص 163 و 164. حسين توفيقى، همان، ص 59.

اين مساله زرتشت را با دو مشكل اساسى روبرو مى‏سازد.

2-1. ترديد در وثاقت كتاب مقدس؛ زيرا كتابى كه بيش از نوزده قرن پس از رحلت ابلاغ‏كننده آن گردآورى شود، آن هم براساس نوشته‏هاى پراكنده‏اى كه تواتر تاريخى در مورد آنها ثابت نيست، به شدت اعتبار و وثاقت آن را مخدوش مى‏سازد. برخى نيز برآنند كه اوستا در دوره هخامنشى مدون بوده و با حمله اسكندر از ميان رفته و يا اسكندر آن را سوزانده است و تا ظهور ساسانيان اثرى از اوستاى مدون نبوده تا آن كه به دستور اردشير، يكى از روحانيون زرتشتى بار ديگر اوستا مرتب شد. اما اين كه بر چه اساسى اوستا بازسازى شده و تا چه اندازه با بنگريد : شهيد مطهرى، مجموعه آثار، ج 14، ص 187. اوستاى اصلى انطباق دارد معلوم نيست.

2-2. اوستا داراى 5 بخش به نام‏هاى زير است : «يسنا»، «ويسپرد»، «ونديداد»، «يشتها» و «خرده اوستا». قسمتى از «يسنا»، «گاتها» ناميده مى‏شود كه مشتمل بر ادعيه و معارف دينى و معروف‏ترين قسمت اوستاست. از و بنگريد : هنريك ساموئل ينبرگ، دين‏هاى ايران باستان، ص 2، ترجمه سيف الدين نجم آبادى ؛ دين و فرهنگ ايرانى پيش از عصر زرتشت، ص 304. ق : همان. اين مسأله نيز بنگريد : تاريخ اديان، ص 454، مقدمه جليل دوستخواه، بر كتاب اوستا، ج 1، ص 11. ق : رسول رضوى، بقيه آن به دوران پيش از زرتشت و يا پس از وى تعلق دارد. اوستا را به عنوان كتاب آسمانى زرتشت مخدوش مى‏سازد. نظر اوستا پژوهان تنها قسمتى از گاتها به زرتشت تعلق دارد. بازكاوى تاريخ و آموزه‏هاى آيين زرتشت.

2-3. به فرض ثابت شود كه اولاً زرتشت پيامبرى الهى بوده و ثانياً آنچه در اوستاى كنونى وجود دارد عيناً همان مطالبى است كه از زرتشت به يادگار مانده؛ در نهايت مخاطبان را با دينى ناقص مواجه مى‏كند كه حدود سه چهارم آن از دست رفته است. لاجرم پيامبر ديگرى لازم است كه نيازهاى دينى از دست رفته را جبران و خلاء موجود را پر نمايد.

به عبارت ديگر اگر اوستاى موجود براى هدايت بشر كافى بود، انزال سه چهارم ديگر لغو و بى‏فايده بود. و اگر كافى نبود چنين نقصى وجود دين و پيامبر ديگر را لازم مى‏نمايد و بر زرتشتيان نيز لازم مى‏شود كه به آيين كامل بعدى ايمان مى‏آورند.

سه. نژاد و مليت گرايى‏

نژادپرستى و مليت گرايى يكى از عوامل منفى راه يافته در آيين زرتشت به ويژه از دوره ساسانى است. اين مسأله به آيين ياد شده ويژگى‏هاى تاريخى و احكام خاصى بخشيده است از جمله:

3-1. اگرچه احتمالاً دعوت زرتشت فراگير بوده ولى براساس شواهد تاريخى پيروان آن همه آريايى بوده و از نژادهاى ديگر چندان كسى به اين آيين در نيامده است.زرتشت و آموزش‏هاى او، ص 7

3-2. مليت گرايى و ناسيوناليسم در «فرّ ايزدى» به خوبى آشكار است. فريا خوارنه فروغى است ايزدى، به دل هر كه بتابد برترى يابد، پادشاه شود، پيروز گردد يا در كمالات نفسانى و روحانى آراسته شود و پيامبر گردد. دو نوع فر بنگريد:

الف. مرضيه شنكايى، بررسى تطبيقى اسماى الهى، ص 279، تهران، سروش، چاپ اول، 1381.

در اوستا آمده: Airayane yareno(يئريانم خوارنه) و Kavaenem xareno(فركيانى) كه دومى تا ظهور رسوشيانت هميشه با ايرانيان خواهد بود.ب. پورداود، يَشت‏ها، ج 2، ص 310.

3-3. نژادگرايى و نظام طبقاتى سبب تجويز و گسترش ازدواج با محارم شده است. «كرتير» از بنيانگذاران زرتشتى ساسانى نوشته است: «بسيار ازدواج‏ها ميان محرمان برقرار نمودم». هاشم رضى، ج 1، ص 45. اين مسأله همواره موجب خرده‏گيرى بر آيين زرتشت گرديده است.

3-4. بى‏ ارزش‏انگارى جان غيرزرتشتيان؛ در تفكر زرتشتى انسان‏ها به دو دسته: مزداپرستان (زرتشتيان) و ديوپرستان (نازرتشتيان) تقسيم مى‏شوند.

در اين آيين اگر پزشكى در پى آموزش جراحى است بايد تمرين خود را بر ديوپرستان آغاز كند. اگر سه ديوپرست به دست او مرد، ديگر نبايد بر مزداپرستان پزشكى كند. ونديداد، فرگرد هفتم، بند 37 و 38.

3-5. انحصارگرايى؛ يكى از ويژگى‏هاى نظام اجتماعى زرتشتى سامانى انحصارگرايى در قدرت، ثروت و دانش در طبقات فرادست است.

آموزش در انحصار موبدان و كاهنان بوده و طبقات فرودست به كلى از آموختن دانش محروم بودند تا آن جا كه گفته‏اند: «موبد را بايد لغت پهلوى غير را نياموزد و به عبارتى به طبقه خود. تعليم كن». دبستان المذاهب، ص 111.

پرسمان دانشجویی