اگر خداوند خالق هر چیز است، آیا گناهان و اعمال قبیحى که از انسان‌ها صادر می‌شود هم مخلوق خداوند است؟ | کتابخانه مجازی الفبا

اگر خداوند خالق هر چیز است، آیا گناهان و اعمال قبیحى که از انسان‌ها صادر می‌شود هم مخلوق خداوند است؟

پاسخ به این سؤال با توجه به تعریف اراده و تقسیم آن به اراده تکوینى و تشریعى روشن می‌شود. اراده بر دو قسم است، یکى اراده تکوینى و دیگر اراده تشریعى. اراده تکوینى عبارت است از: علم به نظام به‌طور کامل و تمام؛ یعنى همین قدر که خدا عالم بر نظام اتم و اکمل است، همین علم به نظام، علت خلق جهان آفرینش است که از آن علم، تعبیر به اراده می‌شود. اما اراده تشریعى عبارت است از: علم خداى تعالى به مصلحت در فعل مکلف و این علم به مصلحت است که منشأ تکلیف می‌شود و ما آن‌را اراده تشریعى می‌نامیم. اطاعت و عصیان، عبادت و گناه، عناوینى هستند که از مقایسه کارهاى ارادى انسان با اوامر و نواهى خدا که همان اراده تشریعى اوست، انتزاع می‌گردند، نه در مقایسه با اراده تکوینى خدا، اراده تکوینى خدا به همه افعال اختیاری انسان تعلق گرفته است. از نظر محبوبیت و مبغوضیت - که ملاک اراده تشریعى خداست - کارهاى ارادى انسان به دو دسته تقسیم می‌شوند: 1. کارهاى پسندیده، 2. کارهاى ناپسند. دسته اوّل متعلق اراده تشریعى خدا می‌باشند و دسته دوم متعلق اراده تشریعى او نیستند، اما هر دو دسته با توجه به ارادی بودنشان متعلق ارده تکوینی خداوند است، پس افعال ناپسند ابتدا و مستقیم به اراده انسان است و غیر مستقیم به اراده تکوینی خداوند و در عین حال مخالف اراده تشریعی اوست.

طبق اصل کلى در نظام آفرینش در نظام هستى جز خدا کسى فاعلیت اصیل و مستقل ندارند و اگر برخى از پدیده‌ها آثار و افعالى دارند به اذن و مشیت الهى است: «و ما تشاؤن الاّ ان یشاء الله» و نه تنها مبادى فعل مورد تعلق اراده خداست، خود فعل نیز از قلمرو اراده خدا بیرون نیست. اما سؤالى که پیش می‌آید این است که لازمه عمومیت و گستردگى اراده خدا این است که کارهاى زشت و ناروا نیز متعلق اراده وی باشد، در حالی که اراده کارهاى قبیح مانند انجام آنها قبیح و نارواست و ذات مقدس خداوند از هر صفت قبیح و ناروایى منزه و پاک است. پاسخ این سؤال نیازمند یک مقدمه است و آن تقسیم اراده به تکوینى و تشریعى است.
به‌طور کلى؛ در قلمرو علوم نظرى اراده یک قسم بیش ندارد و آن «اراده تکوینى» است و قسم دوم «اراده تشریعى» در قلمرو بحث‌هاى مربوط به قانونگذارى و تشریع مورد بحث واقع می‌شود.[1]
اراده تکوینى عبارت است از: علم به نظام به طور کامل و تمام؛ یعنى همین قدر که خداى تعالى عالم به نظام اتم و اکمل جهان آفرینش است، همین علم به نظام، علت خلق جهان آفرینش است که از آن علم، تعبیر به اراده می‌شود. به عبارت دیگر؛ علم و اراده در ما ممکنات دو معنا و دو حقیقت دارد، ولى در ذات واجب تعالى یک چیز بیش نیست اراده خلق جهان؛ یعنى علم بر نظام خلقت و آفرینش.
اما اراده تشریعى عبارت است از: علم خداى تعالى به مصلحت در فعل مکلف و این علم به مصلحت است که منشأ تکلیف می‌شود و ما آن‌را اراده تشریعى می‌نامیم. پس آنچه که نباید تکلیف الهى از آن خالى باشد علم به مصلحت است؛ یعنى همان اراده تشریعى که باید در تکالیف وجود داشته باشد که هست و وجود دارد و آنچه محال است تخلف مراد از اراده تکوینى است، نه اراده تشریعى که تخلف مراد از اراده تشریعى امرى است ممکن؛ یعنى ممکن است که خداى تعالى علم به مصلحت نماز خواندن بنده را داشته باشد، ولى آن بنده نماز را نخواند، پس آنچه در تکالیف لازم است اراده تشریعى است.[2]
پاسخ به سؤال را با توجه به مقدمه‌اى که بیان شد؛ مطابق با قواعد فلسفى و هماهنگ با آیات قرآن به این صورت می‌توان مطرح کرد.
وجود امکانى همیشه و در همه‌جا مخلوق و آفریده خداست: «الله خالق کل شى‏ء».[3] و آنچه مخلوق و آفریده خداست، پسندیده و زیباست: «الذى احسن کل شى‏ء خلقه».[4] و کارهاى شایسته و ناروا در اصل وجود، با یکدیگر تفاوتى ندارند، تصرف در مال دیگران با اذن مالک آن و تصرف غاصبانه از نظر واقعیت، و اصل هستى یکسانند، واقعیت عینى روابط مشروع و قانونى مرد و زن با روابط نامشروع و غیر قانونى آن دو، هیچ تفاوتى ندارد؛ زیرا هر دو، کار اختیارى فاعل آنها بوده و در واقعیت، و اصل هستى یکسانند، و در واقعیت و هستى خود مخلوق و آفریده خدا و متعلق اراده تکوینى او می‌باشند. بنابراین، ناروایى و ناپسندى در آن راه ندارد.
شایستگى یا ناروایى کارهاى اختیارى انسان به خاطر مطابقت و عدم مطابقت با اوامر و نواهى شرعى است که این اوامر و نواهى شرعى نیز بیانگر خشنودى و رضایت و یا ناخشنودى و سخط خدا می‌باشند و هرگز محور رضایت و سخط، اراده تکوینى خدا نیست.[5]
اطاعت و عصیان، عبادت و گناه، عناوینى هستند که از مقایسه کارهاى ارادى انسان با اوامر و نواهى خدا که همان اراده تشریعى او ‏باشد انتزاع می‌گردند، نه در مقایسه با اراده تکوینى خدا، و اراده تکوینى خدا؛ مانند علم و قدرت او بر همه کارهاى انسان شمول و گسترش دارد، لکن از نظر محبوبیت و مبغوضیت ملاک اراده تشریعى خداست.
در حدیث است که خداوند متعال می‌فرماید: «یا بن آدم انا اولى بحسناتک منک و أنت اولى بسّئاتک منى».
در تعبیر کلام که دقت شود می‌بینم؛ خداوند متعال حسنه را هم بر خود نسبت می‌دهد و هم به انسان، ولى می‌فرماید: «من به حسنات تو اولى از تو هستم»، ولى در مورد سیئه می‌فرماید: «تو به سیئات خود از من اولایى».
در این‌باره مثالى را که در رسائل بعضى از ابناى تحقیق دیده‌ام بازگو کنم تا بهتر آگاهى حاصل شود:
خورشید چون بر دیوار بتابد دیوار، هم به پرتو خورشید روشن است و هم به واسطه تابیدن خورشید سایه می‌دهد. آن کسی که نظر بر دیوار دارد و از خورشید بی‌خبر است گمان می‌کند که پرتو دیوار از خود دیوار است و آن‌کس که نظر به خورشید دارد، می‌داند که نور دیوار از خورشید است، اگر چه روشنى به دیوار انتساب دارد که به‌راستى دیوار روشن است و در این انتساب شکى نیست و بدیهى و ضرورى است، ولى روشنى او از خورشید است. هم‌چنان‌که گفته‌ایم؛ قیام و قعود به ما منسوب‌اند. ولى حول و قوت از خداوند است. هم‌چنان‌که ایجاد خنده و گریه فقط از خداوند است که «انه هو اضحک و ابکى»، ولى خندان و گریان زید و عمرند.
باز می‌بینیم که دیوار سایه داده است، و هرکس می‌داند که این سایه به دیوار قایم است، چه سایه از خود وجود فى ذاته ندارد و سایه دیوار از شمس صادر نشد، چنان‌که نور دیوار از شمس صادر شد، ولى اگر خورشید بر دیوار نمی‌تابید سایه وجود پیدا نمی‌کرد. پس خورشید اگر چه بالذات به دیوار سایه نداده، بلکه بالذات به او نور داده است، ولى وجود سایه به اشراق خورشید است. پس دیوار بالذات روشنى ندارد و بالعرض روشن است که روشنى از شمس است. نیز دیوار بالذات سایه نداده است گرچه سایه از ناحیه او است. پس در وجود نور دیوار و در وجود سایه دیوار مطلقاً سلطان شمس حکم فرماست و اثر خورشید را از وجود سایه دیوار نمی‌توان برداشت، اگر چه سایه از ناحیه دیوار است.
پس بدان که نور خورشید مثال براى حسنه است و سایه دیوار مثالى براى سیئه و گناه.
خورشید به دیوار می‌گوید: اگر چه تو روشنى، ولى «أنا اولى بنورک منک» (من سزاواترم به نور تو از خود تو). و نیز به دیوار می‌گوید: اگر چه ظهور سایه تو نیز از من است، ولى «أنت اولى بظلک منى» (و تو نسبت به سایه‌ات از من سزاوارتری).
و نیز به دیوار می‌گوید: «ما اصابک من نور فمن الشمس (نوری که تو داری از من است)، و ما أصابک من ظلّ فمن نفسک» (سایه تو از خود تواست).
منابع براى مطالعه بیشتر:
حسن زاده آملى، حسن، خیر الاثر در رد جبر و قدر.
سبحانى، جعفر، الهیات على هدى الکتاب و السنة و العقل، ج 2.
جعفرى، محمدتقى، تفسیر و نقد تحلیل مثنوى جلال الدین محمد بلخى، ج 1.
واعظى، احمد، انسان از دیدگاه اسلام، دفتر همکارى حوزه و دانشگاه.
موسوى خمینى، سید روح الله، طلب و اراده، ترجمه و شرح: فهرى، سید احمد.
ملاصدرا شیرازى، رساله جبر و اختیار، خلق الاعمال.

اسلام کوئست نت