منظور از محاسبه نفس چیست؟ | کتابخانه مجازی الفبا

فارسی

متن

پرسش و پاسخ های عرفان و اخلاق اسلام کوئست نت

بازدید
7493 تاریخ بروزرسانی 1392/07/17


کد سایت fa26319 کد بایگانی 31459 نمایه محاسبه
طبقه بندی موضوعی انسان شناسی
برچسب حسابنفسمحاسبه
اشتراک گذاری
خلاصه پرسش
منظور از محاسبه نفس چیست؟
پرسش
لطفا درباره محاسبه نفس توضیح دهید؟
پاسخ اجمالی
یکی از مهم‌ترین آموزه‌های اخلاقی دین اسلام و از جمله اصول اخلاقى و عرفانى که عالمان اخلاق و عارفان به آن توجه ویژه داشته‌اند، اصل «محاسبه» است.
محاسبه؛ ضدّ فراموشى و غفلت است، و آن این است که انسان در هر شبانه روز وقتى را معیّن نماید که در آن وقت به حساب نفس خود برسد، و طاعات و نافرمانی خود را بررسی نماید. پس اگر نفسش ‌را مقصر یافت آن‌را مورد سرزنش قرار دهد و گرنه پروردگارش را شکر و سپاس گوید.[1]
محاسبه‏ نفس‏ در روایات‏
در احادیث نیز به محاسبه نفس اهمیت زیادى داده شده است و پیشوایان دین فراوان پیروان خویش را به آن سفارش نمود‌اند. در این فرصت به تعدادی از روایات اشاره مى‌‏شود.
1. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «حاسبوا أنفسکم قبل أن تحاسبوا و زنوا قبل أن توزنوا و تجهّزوا للعرض الأکبر»؛[2] پیش از آن‌که به حساب شما برسند، خود حسابگر خویش باشید، و قبل از این‌که اعمال شما را بسنجند، اعمال خود را وزن کنید و براى روز قیامت خویشتن را آماده سازید.
2. حضرتش(ص) در یکى از وصایاى خود به ابوذر غفارى فرمود: اى اباذر! پیش از آن‌که مورد محاسبه قرار گیرى به حساب نفس خود رسیدگى کن؛ زیرا این کار حساب قیامت تو را آسان‌‏تر مى‌‏کند، و قبل از آن‌که تو را ارزیابى کنند خود را ارزیابى کن و خویش را براى روز قیامت - که در آن روز هیچ چیز پنهان نمى‌‏ماند- آماده کن ... آن‌گاه فرمود: اى اباذر! هیچ‌کس از پرهیزکاران محسوب نمى‌‏شود مگر این‌که نفس خود را محاسبه کند، سخت‌‏تر از حسابرسى شریک از شریک خود، تا در نتیجه این محاسبه بداند که خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها و پوشیدنی‌هایش از کجا است. آیا از حلال به دست آورده است یا از حرام؟ اى اباذر! کسى که به قوانین و مقررات الهى اعتنا نکند و پروا نداشته باشد که از چه راهى مال کسب مى‌‏کند، خدا هم باک ندارد که از چه راهى او را وارد جهنم کند.[3]
3. از امام صادق(ع) نقل شده است: از ما نیست کسی که هر روز نفسش را به حساب نکشد. پس هرکسی که نفسش را محاسبه نمود و مشاهده کرد که کارهای خوب انجام داده است، از خداوند طلب خیر بیشتر کند و خدا را بر کارهای نیک خود حمد و سپاس گوید، و اگر جز این یافت، یعنی روزش به شر و بدی گذشت از خداوند طلب بخشش کند و توبه نماید.[4]
محاسبه نفس در آیات
آنچه در این روایات و روایات مشابه بدان اشاره شده با عناوینی؛ مانند «قبل ان تحاسبوا»، اشاره به آیاتی دارد که در آنها به محاسبه دقیق در روز قیامت می‌پردازد. که محاسبه بندگان در آن روز بسیار با دقّت انجام خواهد شد، به گونه‌ای که کوچک‌ترین اعمال و گفتار انسان حتی به اندازه حبّه و مثقال نیز مورد حساب‌رسی قرار خواهد گرفت. به عنوان نمونه:
1. خداى تعالى مى‌‏فرماید: «وَ نَضَعُ الْمَوازینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیمَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً»؛[5] مى‌‏گذاریم ترازوهاى عدل را در روز قیامت، پس هیچ نفسى ظلم کرده نمى‌‏شود به هیچ چیز.
2. «وَ انْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ اتَیْنا بِها وَ کَفى‏ بِنا حاسِبینَ‏»؛[6] و اگر به قدر خردلى از اعمال ایشان بوده باشد، آن‌را به حساب خواهیم آورد.
3. «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ* وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّاً یَرَهُ‏»؛[7] هر کس به قدر ذرّه‌‏اى عمل خیر کند آن‌را خواهد دید و به قدر ذرّه‌‏اى از هر کس عمل شرّ سرزند به آن خواهد رسید.
4. «فَوَرَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ اجْمَعینَ* عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ‏»؛[8] قسم به پروردگار تو از همه ایشان سؤال خواهیم کرد از آنچه مى‌‏کنند.
۵. «اقْرَأْ کِتابَکَ کَفى‏ بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسیباً»؛[9] (و به او مى‏‌گوییم:) کتابت را بخوان، کافى است که امروز، خود حسابگر خویش باشى.
بنابر این، محاسبه‌ای که انسان در این دنیا به آن امر شده، و آن محاسبه سبب نجات از حساب در آخرت می‌باشد، این است که هر کس پیش از حضور در دفتر حساب‌رسی محشر، به حساب خود برسد، و نفس خود را محاسبه نماید، و اعمال و افعال و حرکات و سکنات خود را با میزان و قانون شرع بسنجد تا در روز قیامت، حساب او آسان باشد.
کیفیت محاسبه‏ نفس‏
چگونگی محاسبه نفس، آن است که انسان شب هنگام با خود خلوت کند و اعمال و کردار خود را به تصویر کشد، ابتدا حساب واجبات را از او بخواهد، اگر همه آنها را درست و به جا انجام داده باشد او را دعا کند و شکر خدا به جا آورد و او را ترغیب بر مثل آن نماید. و اگر چیزى از آنها را ترک نموده باشد، از او قضاى آن‌را مطالبه کند و اگر نقصانى در آداب و شرایط آنها باشد آن‌را به نافله و امثال آن جبران کند. بعد از آن، حساب معاصى را بررسی کند، اگر معصیتى مرتکب نشده باشد شکر خدا را و اگر مرتکب شده باشد در مقام نکوهش وسرزنش نفس برآید، و آن‌را به عذاب افکند و زجر کند و تلافى آن‌را از او بخواهد.
نتیجه آن‌که: این همه تأکید نسبت به محاسبه‏ نفس‏ در آیات و احادیث، براى آن است که مردم از خواب غفلت بیدار شوند و براى زندگى سراى دیگر که سراى جاودانى است، توشه‏اى بر چینند و زادى بردارند و تا فرصت از دست نرفته، عمل خیرى براى خود ذخیره کنند.[10]
این‌جا است که امام علی(ع) می‌فرماید: «مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ سَعِد»؛[11] هر کس‏ نفس خویش را به حساب کشد، سعادت‌مند خواهد شد.

[1]. ر. ک: نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، ج 2، ص 269، اسماعیلیان، قم، 1379ش.
[2]. ابن طاووس، على بن موسى- شهید ثانى، زین الدین بن على‏، محاسبة النفس‏، محقق، مصحح، شهید ثانى، زین الدین بن على، کفعمى، ابراهیم بن على‏، ص 13، مرتضوى، تهران، چاپ چهارم، 1376 ش.‏
[3]. حر عاملی، وسائل الشیعة، ج ‏16، ص 98، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، 1409ق. «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ فِی الْمَجَالِسِ وَ الْأَخْبَارِ بِإِسْنَادِهِ الْآتِی عَنْ أَبِی ذَرٍّ فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: یَا أَبَا ذَرٍّ حَاسِبْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبَ فَإِنَّهُ أَهْوَنُ لِحِسَابِکَ غَداً وَ زِنْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ تُوزَنَ وَ تَجَهَّزْ لِلْعَرْضِ الْأَکْبَرِ یَوْمَ تُعْرَضُ لَا تَخْفَى عَلَى اللَّهِ خَافِیَةٌ إِلَى أَنْ قَالَ یَا أَبَا ذَرٍّ لَا یَکُونُ الرَّجُلُ مِنَ الْمُتَّقِینَ حَتَّى یُحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَةِ الشَّرِیکِ شَرِیکَهُ فَیَعْلَمَ مِنْ أَیْنَ مَطْعَمُهُ وَ مِنْ أَیْنَ مَشْرَبُهُ وَ مِنْ أَیْنَ مَلْبَسُهُ أَ مِنْ حَلَالٍ أَوْ مِنْ حَرَامٍ یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ لَمْ یُبَالِ مِنْ أَیْنَ اکْتَسَبَ الْمَالَ لَمْ یُبَالِ اللَّهُ مِنْ أَیْنَ أَدْخَلَهُ النَّارَ».
[4]. کوفى اهوازى، حسین بن سعید، الزهد، محقق، مصحح، عرفانیان یزدى، غلامرضا، ص، 78، المطبعة العلمیة، قم، چاپ دوم، 1402 ق. «حَمَّادُ بْنُ عِیسَى عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ‏ یُحَاسِبْ‏ نَفْسَهُ‏ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ خَیْراً [حَسَناً] اسْتَزَادَ اللَّهَ مِنْهُ وَ حَمِدَ اللَّهَ عَلَیْهِ وَ إِنْ عَمِلَ شَرّاً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِنْهُ وَ تَابَ إِلَیْهِ».
[5]. انبیاء، 47.
[6]. همان.
[7]. زلزال، 8- 7.
[8]. حجر، 93- 92.
[9]. اسراء، ۱۴.
[10]. ر. ک: نراقی، ملا احمد، معراج السعادة، ص 548، انتشارات امین و رشیدی، تهران، بی‌تا.
[11]. لیثى واسطى، على بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، محقق، مصحح، حسنى بیرجندى، حسین، ص 424، دار الحدیث، قم، چاپ اول، 1376 ش.‏

پرسش و پاسخ

بزرگسال , تخصصی

Mods Doblin core Marc xml MarcIran xml