آیا مطالبی که درباره حسن صباح گفته می شود مثل ادعای مهدویت او و این که شاخه او به نام باطنی یاد می شود و نیز این که او هوادارانش را توسط حشیش از حالت عادی و طبیعی خارج می کرده درست است؟ آیا به همین علت به آن ها حشیشیون گفته می شود. | کتابخانه مجازی الفبا

آیا مطالبی که درباره حسن صباح گفته می شود مثل ادعای مهدویت او و این که شاخه او به نام باطنی یاد می شود و نیز این که او هوادارانش را توسط حشیش از حالت عادی و طبیعی خارج می کرده درست است؟ آیا به همین علت به آن ها حشیشیون گفته می شود.

از آن جا که پرسش فوق از سه بخش یعنی در واقع از سه سوال مستقل تشکیل یافته است به نظر می رسد که ارائه دادن پاسخ جداگانه و مستقل برای هر بخش و سوال، سزاوارتر و مناسب تر خواهد بود، روی این جهت در پاسخ بخش اول باید گفت:
طبق عقاید اسماعیلیه، از آغاز خلقت آدم تا زمان آن ها، هفت ناطق (پیامبر اولوالعزم) و صاحب شریعت آمده و هر کدام آنان دین و شریعتی را تشریح کرده است، و دوره حکم فرمایی شریعت هر کدام از هفت ناطق، مدّت هزار سال بوده است.[1]
این هفت ناطق عبارتند از: حضرت آدم و حضرت نوح، و حضرت ابراهیم و حضرت موسی و حضرت عیسی و حضرت محمّد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و محمّد بن اسماعیل بن امام جعفر صادق ـ علیه السلام ـ هر یک از ناطقان نام برده وصی اي دارد که در اصطلاح اسماعیلیان به نام (اساس) خوانده می شود که همان امام اوّل هر دور شریعتی است، و امامان بعدی و آخرین امام هر دوری (امام قائم) و خاتم آن دوره شمرده می شود.[2]
هر کدام از ناطق و اساس (وصی) و امام، در هر دور شریعتی، وظیفه اي دارد: وظیفه ناطق آوردن شریعت تازه و نسخ شریعت پیشین است، وظیفه اساس که وصی ناطق است، بیان رموز شریعت جدید و تأویل ظاهر آن به معانی باطنی است، وظیفه امام یا امامان هر عصری که نباید جهان از وجود آنان خالی باشد، حفظ شریعت و تعلیم داعیان و حجّت ها است.
در نظر اسماعیلیه، مقام با مرتبه امام قائم قیامت، تفاوت دارد: بدین معنا که در دوره های شریعت های هفت گانه، هر ناطق و پیامبر اولوالعزم، هفت امام متوالی داشته است، و امامانی که پس از امام هفتم می آمدند قائم خوانده می شدند، و آخرین این قائمان، قائم قیامت است، که مرتبه و مقامش از مقام امام و اساس بالاتر شمرده شده است. [3]
بنابر این، در دوره های شریعت محمّدی، از علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ تا اسماعیل بن جعفر صادق ـ علیه السلام ـ همه به عنوان امام مطرح می باشند، ولی از او به بعد، امامان اسماعیلیان دارای عنوان قائم بوده اند که یکی از آن امامان قائم حسن صباح است و آخرین آن ها به نام حسن دوم است که در روز 17 ماه رمضان سال 559 هجری قمری در ضمن جشن باشکوه در قلعه الموت گفت: من که امام قائم هستم از طرف خدا مأمور شده ام که بار تکلیف و قید شریعت را از گردن شما ساقط کنم و برپا شدن قیامت را اعلان نمایم فلذا به مردم دستور داد که روزه خود را افطار کنند. [4]
در پاسخ بخش دوم باید گفت که:
اساس مذهب اسماعیلی را موضوع تأویل، یعنی توجه به معانی باطنی شریعت، تشکیل می دهد، اسماعیلیان تأویل ظواهر آیات قرآن و احکام شرعی را، رکن مذهب خود شمرده اند و همه آیات قرآن و اصول و فروع دین را به معانی باطنی دلخواه خود، که آن ها را معانی حقیقی دین شمرده اند، تأویل کرده اند و منکران تأویل و پیروان ظواهر شریعت را (ظاهری) نامند و به عنوان طعن آن ها را دجّال می گویند. [5]
اسماعیلیان به مناسبت این که ظواهر آیات قرآن و احکام شرعی را به معنای باطنی تأویل کرده اند، باطنی نامیده شده اند.
اما پاسخ بخش سوم: از آن جا که قدرت ظاهری اسماعیلیان، از لحاظ کمیّت، در برابر قدرت دشمنان نیرومند مانند: دولت سلجوقی و خلافت بغداد و روحانیون ذی نفوذ و متعصّب اهل سنّت بسیار کم و ضعیف بود، از این رو بایسته بود که با اطمینان در برابر آن ها حربه کاری تری می داشتند، که بتوانند از خود دفاع کنند، بلکه دشمن را مرعوب نمایند.
روی این نیاز حسن صباح نخست دژهای محکم را انتخاب کرد و در درجه دوم، سازمان فدائیان اسماعیلی را به وجود آورد. و این افراد را (فدایی) می خواندند، زیرا آن ها مردانی بودند از جان گذشته که از مرگ هراسی نداشتند، چون معتقد بودند که در اثر کشته شدن در راه انجام وظیفه دینی، بدن خود را وسیله پاک ساختن نفس خویش از آلایش ها می سازند، تا شایسته دخول به عالم روشنایی گردند، روی این جهت برای فدائیان حسن صبّاح کشته شدن در راه اجرای فرمان او شرف و سعادت بزرگ به شمار می رفت، فلذا بی چون و چرا فرمان او را اطاعت می کردند. [6]
به خاطر این فداکاری و از خود گذشتگی و اطاعت بی چون و چرا از فرمان حسن صبّاح، دشمنان اسماعیلیان در آن دوره شایع کردند که حسن صباح و جانشینان وی، به وسیله حشیش و مواد مخدّر با ساختن جای خویش در الموت به عنوان بهشت برای فدائیان، آن ها را وادار به مأموریت های قتل اشخاص می کردند، و از همین افسانه ها است که باطنیان را اروپائیان به نام (حشایش) مصرف کنندگان حشیش خوانده اند، ولی باید گفت که این گونه افسانه ها، نادرست است، بلکه همان ایمان و عقیده مذهبی فدائیان، آن ها را به انجام وظیفه خود، وا می داشته است. [7]

مرکز مطالعات پاسخگویی به شبهات اندیشه قم