فرق ظنّ و گمان و شک و تردید و وسواس در چیست و با توجه به «ان بعض الظنّ اثم» چه موقع گناه است؟ | کتابخانه مجازی الفبا

فرق ظنّ و گمان و شك و ترديد و وسواس در چيست و با توجه به «ان بعض الظنّ اثم» چه موقع گناه است؟

در پاسخ به سؤال بايد به چند مسئله توجه و پرداخته شود.
1. معناي ظنّ و گمان
ظن و گمان هر دو به يك معناست و ظن نوعي ادراك نفساني است كه در اين ادراك رجحان و غلبه وجود دارد و طرف راجح شك را ظنّ مي‎گويند يعني اگر اعتقاد پنجاه در پنجاه را شك بدانيم، طرف راجح را ظن و گمان مي‎گويند كه بيش از پنجاه درصد است و بر شك غلبه دارد و ظن نقطه مقابل وهم است كه كمتر از پنجاه درصد است.[1] ظن مرتبة حدس كمتر از صد در صد تا پنچاه در صد است. و هم نيز حدس كمتر از پنجاه در صد به شمار مي رود. از نظر ديني سوء ظن، يعني گمان بد زندن درباره سخن يا رفتار كسي كه يقين به بد بودن آن رفتار نداريم؛ ولي به دليلي نسبت به آن قضاوت منفي مي كنيم. مثلا عبادتي را از كي ببيند و در ذهن خود فكر كند كه آن شخص عبادتش را از روي ريا انجام مي دهد.
2. شك و ترديد
شكّ و ترديد حالتي نفساني است كه از تساوي دو احتمال پديد مي‎آيد يعني امري كه پنجاه در پنجاه باشد و اين شكّ گاهي در عقيده است يعني اينكه در اعتقادات ترديد دارد و به يقين نرسيده است و گاهي شك در عبادات است مثلاً اينكه 2 ركعت خوانده‎ يا 4 ركعت و گاهي شكّ در امور عادي است كه در همة آنها علمي و اعتقادي پنجاه در پنجاه مطرح است.[2]
3. وسواس
واژة وسواس دو معنا دارد، يكي در اخلاق كه آن به معناي انديشه بد، چيزي كه شيطان در دل افكند، انگيزه‎هاي شيطاني كه به ذهن خطور مي‎كند، و غيره.[3]
و يك معناي ديگر در روانشناسي دارد، و آن اين‌كه وسواس نوعي احساس اجبار و تكرار و تعقيب اعمال و افكاري است كه خود فرد بر بيهوده و بي‎معنا بودن آنها واقف است؛ ولي نمي‎تواند افكار خود را و يا اعمال خود را كنترل كند؛ به عبارت ديگر وسواس را مي‎توان با عنوان افكار تكراري، مهاجم، و غيرمعقول تعريف كرد كه ممكن ست ناخوشايند، شرم‎آور، نگران كننده يا وحشتناك باشد.[4]
اين وسواس روان شناختي بر دو نوع است.
الف) وسواس فكري
آن اين است كه تصويرهاي ذهني و افكار تكراري فقط در ذهن است و به عمل منجر نمي‎شود. مثلاً شخصي خيال مي‎كند اگر دخترش رانندگي كند اتفاق بدي مي‌افتد مثل اين‌كه تصادف مي‌كند و از بين مي‌رود يا اين‌كه شخصي بعد از خارج شدن از خانه تصور مي‎كند كه نكند گاز روشن مانده يا اين‌كه سيگارش روشن مانده و خانه را آتش مي‎زند.
ب) وسواس عملي
به اين معناست كه علاوه بر تصوير ذهني به عمل منجر مي‎شود. و اعمال ارادي تكراري انجام مي‎دهد مثلاً مرتب دست خود را مي‎شويد يا دست خودر ا به بدن چسبانده تا مبادا كثيف شود.[5]
4. سوء ظن
مراد قرآن كريم از اجتناب از ظنّ، خود ظنّ و گمان نيست چون ظنّ، خود نوعي ادراك است، و درِ دل باز است، ناگهان ظنّي در آن وارد مي‎شود و آدمي نمي‎تواند براي نفس و دل خود دري بسازد، تا از ورود ظنّ بد جلوگيري كند؛ پس نهي كردن از خود ظنّ صحيح نيست و مراد آيه، نهي كردن از ظنّ سوء و ظنّ بد است و دستور به اينكه به ظنّ بد ملتزم نشوي و ترتيب اثر ندهي و به آن عمل نكني و به لوازم آن التزام عملي نداشته باشي.
قرآن كريم كه مي‎فرمايد: بعضي از ظنّ‎ها گناه است، مرادش سوء ظنّ و ترتيب اثر دادن به آن است مثل اينكه نزد تو از كسي بدگويي كنند و تو دچار سوء ظنّ به او بشوي و اين سوء ظنّ را بپذيري و در مقام ترتيب اثر دادن برآمده، او را توهين كني، و يا همان نسبت را كه شنيده‎اي به او بدهي و يا اثر عملي ديگري بر مظنه‌ات بار كني كه همة اينها آثار بد و گناه دارد و حرام است.[6]
بدبيني و سوءظنّ از صفات رذيله است و از آن نهي شده و اين صفت زشت اخلاقي آثار و تبعات بدي در جامعه و زندگي فردي دارد و باعث لطمه خوردن به شخصيت و احترام و تقوي و پاكي افراد جامعه مي‎شود و افراد جامعه را گرفتار ناامني، انحراف، عدم اعتماد و تزلزل مي‎نمايد و از طرف ديگر عقوبت و عذاب الهي را هم در پي‎دارد.[7]

مرکز مطالعات پاسخگویی به شبهات اندیشه قم