چرا در اسلام چیزی به اسم دروغ مصلحتی وجود دارد و فرق آن با دروغ معمولی چیست؟ از کجا می‌توانیم تشخیص بدهیم که اگر دروغ مصلحتی بگوییم بهتر است؟ | کتابخانه مجازی الفبا

چرا در اسلام چيزي به اسم دروغ مصلحتي وجود دارد و فرق آن با دروغ معمولي چيست؟ از كجا مي‎توانيم تشخيص بدهيم كه اگر دروغ مصلحتي بگوييم بهتر است؟

دروغ يكي از گناهان بزرگ و سرچشمة تمام بدي‎ها است، امام حسن عسگري ـ عليه السّلام ـ فرمود: «جُعِلتِ الخائِثُ كلُّها في بيتٍ و جُعِلَ مفتاحُها الكذبُ»[1]تمام پليدي‎ها در خانه‎اي نهاده شده و كليد آن دروغ است. دروغ انسان را در ميان مردم بي‎اعتبار نموده و اعتماد ديگران را از وي سلب مي‎كند و آثار بسيار نامطلوبي در پي دارد لذا دروغ از نظر اسلام حرام است؛ اما با اين وجود دروغ هميشه و در همه جا حرام نيست، در مواردي كه دروغ گفتن داراي مصلحت باشد از نظر شرع جايز و حتي در برخي موارد واجب مي‎باشد؛ بنابراين در پاسخ سؤال بايد عرض نمود كه فلسفة دروغ مصلحتي و تفاوت آن با دروغ معمولي آن است كه دروغ معمولي پيامدهاي منفي به‎دنبال دارد، باعث اختلاف، تفرقه، نفاق و ريختن آبروي خود فرد و ديگران مي‎شود؛ لذا براي همين آثار و پيامدهاي منفي آن، خداوند اين نوع دروغ‎ها را حرام نموده است، ذات دروغ حرام نيست؛ بلكه حرمت دروغ به‎خاطر آثار و پيامدهاي منفي آن است، اما در مواردي كه پيامد منفي نداشته باشد بلكه آثار مثبت داشته باشد؛ به‎ سبب همان آثارش، دروغ گفتن جايز است. لذا يكي از شرايط اصلي اين‎كه دروغ گفتن جايز است، اين است كه آثار مثبت به‎دنبال داشته باشد و اگر انسان دروغ نگويد، ضرر قطعي بسيار زياد و قابل توجه مالي يا جاني و...متوجه او يا ديگران شود.
مواردي كه از نظر فقه اسلامي براي مصالح و فوائد مهم شرعي فردي يا اجتماعي دروغ تجويز گرديده به شرح ذيل است:
1 در مورد ضرورت و ناچاري
هرگاه كسي براي حفظ جان يا مال يا ناموس خود يا يك فرد مسلمان سخن يا سوگند دروغ بخورد، جايز است. لذا امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرموده است: «اگر انسان از روي تقيه و ضرورت و ناچاري سوگند دروغ ياد كند، ضرري ندارد.» و در ادامه افزود: «به‎طور قاعدة كلي، هر حرامي در مقام اضطرار حلال مي‎شود.»[2]
2. اصلاح ميان مردم
هرگاه بين دو نفر مسلمان خصومت و نزاعي باشدو ابتدا تمام راه‎هاي معمولي چاره را رفته‎اند ولي نتيجه‎اي نبخشيد، در اين صورت انسان مي‎تواند با گفتن دروغ، كينه و عداوت را برطرف نموده و صلح و صفا و صميميت ميان آنها برقرار كند، در اينجا دروغ گفتن حرام نيست. مثلاً اگر دو نفر يا دو خانواده با يكديگر قهر باشند. پيش يكي رفته و از قول ديگري بگويد كه فلاني تعريف و تمجيد شما را مي‎كرد. و از اين‎كه با شما قهر كرده اظهار ناراحتي مي‎نمود، و به نظر من او مايل است كه با شما آشتي كند، و هم‎چنين نزد آن ديگري رفته و از قول دوست اولي مشابه همين مطلب را بگويد. اين‎گونه دروغ‎ها گذشته از اين‎كه حرام نيست، پسنديده نيز هست و رسول خدا آن‎را تأييد نموده است، در وصيت پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ ، به اميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ آمده است: «يا علي! انَّ اللّه احَبَّ الكذبَ في الاصلاح و ابغض الصدق في الفساد.»[3]اي علي! خداوند دروغ را كه باعث اصلاح بين مردم شود دوست دارد و از راست گفتتن كه باعث فتنه و نفاق شود، بيزار است. از اين روايت به خوبي دانسته مي‎شود كه دروغ گفتن هميشه ناپسند و راست گفتن هميشه مطلوب و پسنديده نيست؛ بلكه در برخي موارد راست گفتن حرام و دروغ گفتن جايز حتي واجب مي‎شود. سعدي مي گويد:
يك دروغ مصلحت آميز به از صد راست فتنه انگيز
3. خدعه و نيرنگ در جنگ
يكي ديگر از مواردي كه گفتن دروغ حرام نيست، جنگ و جهاد است. اگر جنگ با انگيزة دفاع و يا رفع فتنه و فساد باشد استفاده از دروغ اشكالي ندارد؛ زيرا اگر بتوانيم با خدعه و فريب دشمن را غافلگير كنيم و با يك حملة ضربتي به او يورش بريم، مي‎توانيم با كمترين تلفات دشمن را نابود سازيم، لذا در فراز ديگر از وصيت رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ به علي ـ عليه السّلام ـ آمده است: «كه در سه مورد دروغ گفتن جايز است، كه يكي از آنها جنگ است.»[4]
4. وعده به خانواده و همسر
در دين مقدس اسلام هزينة زندگي زن و فرزند به عهدة مرد است[5]. البته نفقه واجب به تناسب امكانات و مقدار توان است و بيش از آن لازم نيست؛ ولي چون بسياري از اوقات در اثر زياده‎طلبي و چشم و هم‎چشمي تقاضاي خانواده فراتر از امكانات مرد و بيش از حد توان او است. در چنين وضعي مرد بر سر دوراهي قرار مي‎گيرد. يا بايد با برخورد منفي و ردّ صريح در برابر خواسته‎هاي آنان موضع‎گيري كند و يا با برخورد اميدوار كننده و وعده‎هاي مصلحتي و غير جدي تا حدودي آنها را راضي و قانع سازد. حال، با توجه به اين‎كه پاسخ منفي و تند جز جريحه‎دار شدن عواطف و تزلزل اركان خانواده و حتي طلاق همسر سرانجامي ندارد. ناگزير اجازه داده شده است كه از روش دوم استفاده شود و او به ظاهر دروغ گفتن است. در همان روايتي كه پيشتر از رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ نقل شد، به اين مورد نيز اشاره شده و تمام روايت اين است: «يا علي! ثلاثٌ يحسنُ فيهنّ الكذبُ، المكيدةُ في الحربِ وَعِدَتُكَ زوجتك والاصلاح بين النّاس»[6]يا علي! سه مورد است كه دروغ گفتن در آن نيكو است. خدعه و نيرنگ در جنگ، وعده به همسر؛ و اصلاح ميان مردم. اين روايت ملاك و معيار خوبي در اختيار ما قرار داده است كه مي‎توانيم بر اساس آن تشخيص بدهيم كه دروغ گفتن در اين موارد اشكالي ندارد و اگر دروغ بگوييم در اين موارد، داراي مصلحت و فايده مي‎باشد.
نكته:
البته قبل از پرداختن به دورغ مصلحت آميز بايد ديد راه ديگر و سالم تري براي رسيدن به نتيجه هست يا خير. اگر نيست باز هم نوبت پرداخته دروغ نمي رسد؛ بلكه نوبت توريه است. توريه هم يعني گفتن لفظي كه ذهن شنونده با آنچه در ذهن گوينده است يكسان عمل نكند؛ مثلا اگر فلان شخصي خانه است و كس مي پرسد كه آيا خانه شما است يا خير مشخص با اشاره به كنار خود بگويد او اين‌جا نيست يعني كنار من نيست در حالي‌كه داخل خانه و در اتاق نشسته است. در اينجا شنونده خيال مي كند منظور اين بوده كه فلان شخص اصلاً خانه نيست.

مرکز مطالعات پاسخگویی به شبهات اندیشه قم