ریشه ها و علل تنبلی و اهمال گری در پرداختن به واجبات و ترک محرمات دینی چیست و چگونه می توان شوق عبادت و نیایش را در افراد ایجاد نمود؟ | کتابخانه مجازی الفبا

ريشه ها و علل تنبلي و اهمال گري در پرداختن به واجبات و ترك محرمات ديني چيست و چگونه مي توان شوق عبادت و نيايش را در افراد ايجاد نمود؟

چرا عدّه اي كار امروز را به فردا مي سپارند؟ چرا بسياري از كارها، چه اعمال مذهبي و چه رفتارهاي غير ديني (امور روزمرة زندگي) هميشه با تأخير زياد همراه است؟ در اين بحث مختصر، ابتدا اهمال كاري را تعريف كرده، سپس آثار و پيامدهاي آن را ذكر نموده، به ريشه ها و عوامل آن نيز مي پردازيم.

تعريف اهمال كاري:
اهمال کاري به تأخير انداختن كاري است، (بدون علت) كه شخص تصميم به انجام آن گرفته است. جوهرة اين الگوي رفتاري نادرست وصفت زيان آور، «تعويق انداختن، تعلل ورزيدن، سبك گرفتن، سهل انگاري در كارها» و عدم انجام به موقع تصميمات، مي باشد.[1]

اهمال كاران چهار گروه هستند:
1. برخي از آنان هيچ توجيهي براي رفتار مسامحه آميز خود ندارند، از اينگونه رفتار غلط خود غافل هستند.[2]
2. برخي ديگر، به اين رفتار خود اعتراف دارند، ولي به زشتي و آثار منفي و زيان بار آن پي نبرده اند. لذا در فكر اصلاح خود نيستند.[3]
3. گروه ديگر به اين نارسايي اخلاقي و رواني خود توجه دارند و خود را ملامت مي كنند و دنبالِ درمان خود نيز هستند.
4. گروه ديگر با آوردن عذر و بهانه، خطاي خود را منطقي جلوه مي دهند و سعي در توجيه كردن بر مي آيند و اين شيوة آنها به صورت عادت هميشگي بر مي آيد و از عواقب وخيم آن غافل مي شوند.[4]
پيامبر _ صلّي الله عليه و آله _ مي فرمايند: «از امروز و فردا كردن بر حذر باش» و «ارزش زمان را بدان و حقّ آن را ادا كن، اگر براي تو فردايي باشد، فردا نيز چون امروز قدرشناس خواهي بود».[5]

ريشه هاي اهمال كاري:
1. دروني: مربوط به بينش و روان خود شخصِ اهمال كار و تنبل است. عواملي مثل خود كم بيني، توقّع بش از حدّ از خود، اشتياق به لذّت جويي كوتاه مدّت و عدم قاطعيت و اضطراب، وسوسه ها، شبهات بدون جواب، ضعف بينش نسبت به مسأله و پيامدهاي مثبت و منفي آن و ... .
2. عواملي كه در ارتباط با ديگران و يا محيط اطراف، خود را نشان مي دهند، مثل نارضايتي از وضع موجود، نگرش منفي به كار و شغل و مصاحبت با افراد اهمال كار، ناكامي هاي متعدد، تربيت مستبدانه و ... .[6]
عوامل اهمال كاري و راه هاي درمان:
1. فقدان قاطعيّت:[7]
بسياري از افراد به دليل نداشتن قاطعيت و استقلال در گرفتنِ تصميم و انجام به موقع آن، دچار تساهل و تسامح افراطي هستند. آنها از نه گفتن به ديگران وحشت دارند. براي اينكه ديگران را ناراحت نكنند، بدون هيچ ضرورتي، برنامه هاي خود را به هم مي زنند. مثال: كسي در يك مجلسي كه كار حرام انجام مي دهند (غيبت)، نهي از منكر نمي كند، بخاط اينكه مي ترسد، آنها از او ناراحت شوند. لذا نبايد خود را ملزم و مقيّد به قبول و تبعيّت سخن ديگران نمود، بلكه بايد به تشخيص خود عمل نماييد. در تصميم درست و منطقي و عاقلانه گرفتن، دچار ترديد نشويد و با ارادة قوي، تصميم قاطع گرفته و به آن عمل نماييد.
2. عدم اعتماد به نفس و احساس خود كم بيني:
نبايد در خود احساس يأس، درماندگي و نااميدي كرد. با يك يا چند بار شكست خوردن، خود را كوچك نشماريد و دوباره تصميم جدي بگيريد. كسي كه از خود توقع دارد، كاري را به شكل مطلوب انجام دهد و چون به نتيجة دلخواه نمي رسد، احساس ضعف و خود كم بيني مي كند و اعتماد به نفس را از دست مي دهد. مثلاًَ اگر يك روز نماز صبح او قضا شود، نبايد با خود بگويد كه من ديگر آدم درستي نخواهم شد و دچار سستي شده ديگر به نماز اهميّت ندهد؛ بلكه بايد با اين سستي خود، منطقي و عاقلانه برخورد كند. مثلاً به كسي سفارش نمايد كه او را به موقع براي نماز بيدار كنند و يا اينكه از ساعت زنگي استفاده كند.[8]
3. توقّع بيش از حدّ از خود داشتن:
نبايد انسان پرتوقّعي بود. هركس، توانايي و ظرفيّت هاي مخصوص به خود دارد و نبايد خود را تماماً با ديگران مقايسه نمود. بايد ميزان توانمندي خود را شناخت و به همان اندازه از خود انتظار داشت.
4. نگرش غير واقع بينانه نسبت به ديگران:
اگر تصوّر شود كه ديگران بدون تلاش و زحمت، از روز اول، نماز اول وقت مي خواندند، هيچ غيبت و دروغي نمي گفتند و ... اين پندار غلطي است و ما را در رسيدن به اهداف عالي، دچار مشكل مي كند. اين نگرش باعث دل سردي و ناكامي مي شود.

راه درمان:
1. تعيين زمان:
براي انجام هر كار بايد وقت معيّني را مشخص كرد.[9] مثلاً براي اموال و منفعت كسب و درآمد، سال خمس تعيين كرد و در آن روز معيّن، به حساب اموال خود رسيد و خمس آن را پرداخت نمود.
2. تعيين هدف:
بايد هدف از كار و رفتار در زندگي (خصوصاً زندگي ديني) روشن باشد. افراد موفّق، كساني هستند كه پس از تعيين هدف، با عمل و پشتكار و جدّيت، با شادابي و نشاط به سمت هدف حركت مي كنند.
3. ايجاد انگيزه در انجام كار:
ايجاد انگيزه و عشق و معرفت نسبت به اعمال و رفتاري كه قصد انجام آن را داريد.[10] بايد حقيقت واجبات ديني و محرّمات را شناخت و بعد از معرفت نسبت به آن حكم ديني، بايد انگيزة انجام يا ترك آن را، در خود تقويت نمود.
در نظر گرفتن ثواب و اجر دنيوي و اخروي اعمال ديني، در درجة اول، راهكار مناسبي براي تقويت انگيزه مي باشد. در گام دوم بايد به نعمت هاي عظيم الهي كه سراپاي وجود ما را فرا گرفته است، توجه كنيم و عبادات خود را از باب شكر نِعَم الهي انجام دهيم. كساني كه براي تشكر از نعمت هاي الهي عبادت مي كنند، به خاطر عظمت محبوب، او را پرستش مي كنند. اين غريزة شكرگزاري و حق شناسي در فطرت همة انسانها وجود دارد ولي بايد آن را تقويت نمود بهترين راه اين است كه روح حق شناسي و شكرگزاري را در خود تقويت كنيم. عبادت هاي خود را با نيت پاك و خالص، از باب شكر انجام دهيم. تشكر از صاحب نعمت يك حكم عقلي است. اقلّ مراتب شكر اين است كه نماز بخوانيم و در مقابل ولي نعمت خود سر به خاك گذاريم. عبادات ما تابع معرفت و همت ما مي باشد. بايد بكوشيم معرفت و شناخت خود را نسبت به واجبات و محرّمات افزايش دهيم.[11]
4. لذت جويي و راحت طلبي آني را از خود دور كنيم.
بسياري از اهمال كاري ها، نتيجة لذّت جوييِ آني و خوشي زودگذر است. براي خوشي هاي زودگذر، در مجالس گناه شركت مي شود. در حالي كه اگر به عواقب آن توجه داشته باشيم، خود را غرق در گناه نخواهيم كرد. البته در مسير انجام واجبات و ترك محرّمات بايد گام به گام قدم برداشت و نمي توان در يك مرحله، در انجام واجبات و ترك محرّمات موفق بود. درمان لذّت گرايي در كلامِ امام علي _ عليه السلام _ : «چه بسا ساعتي كامروايي، اندوه غصة طولاني و فراواني را در پي آورد». «در تعجبم از آن كس كه نتايج بدِ لذّت ها را مي شناسد، ولي چگونه از آن دست نمي كشد و عفت به خرج نمي دهد»[12].
به دور از افراط و تفريط، عبادات را انجام دهيد. امام حسن _ عليه السلام _ : «در انجام عبادت ميانه رو باش و بر تو باد كه تا حدّ توانِ خود، به عبادت استمرار ببخش». امام علي _ عليه السلام _ : «تنها نادان را مي بيني كه گاه تندروي و گاه كندروي مي كند»[13].
رفتارهاي مثبت ديني خود را تقويت كنيد. براي رفتارهاي غير ديني، تنبيه مناسب در نظر بگيريد. نوع تنبيه به سليقة افراد، بستگي دارد. مثل: صدقه دادن، كمك به مستمندان، به دوستان مهماني دادن، تميز كردن خانه، روزه گرفتن و ... . بنابراين در مقابل هر سستي و اهمال كاري، خود را تنبيه كنيد.[14]

راه رسيدن به شوق در عبادت و نيايش:
همه روزه مقداري از وقت خود را به تفكّر دربارة صفات و آيات الهي و نعمت هاي خداوند، اختصاص دهيد. كسب معرفت و ايجاد محبت قلبي، راه شناخت خداوند است و راه چشيدن لذتِ مناجات با حق، بي اعتنايي و عدم دلبستگي به لذّت هاي دنيوي است.[15]
براي اينكه با اشتياق، عبادت كنيم:
بايد محبت خدا در قلب جاي گيرد، بايد بهترين اوقات خود را به عبادت اختصاص دهيم. با پراكندگي حواس و عدم تمركز، از عبادت بهره اي نخواهيم برد. با سستي و خستگي و عدم نشاط جسمي و روحي نمي توان نيايشيِ مشتاقانه انجام داد. انتخاب محل و مكان خلوت در تقويتِ حضورِ قلب به هنگام عبادت و ذكر و نيايش مؤثر است و اينگونه ارتباطِ با خداوند نياز به تكرارِ توجه و استمرار اُنس و ياد الهي دارد كه كم كم حلاوت و شيريني عبادت در وجودمان حسّ خواهد شد.[16]
از جمله كارهايي كه شوق به عبادت را زياد مي كند، همنشيني با عالمان وارسته و خواندن زندگي نامة عبادي آنها و شوق عبادت و راز و نياز آنهاست.
كسي كه عبادت را از سر وظيفه و تكليف انجام مي دهد و آن را با خستگي و كسالت بجا مي آورد، شوق در او ايجاد نخواهد شد. كساني كه به دنبال اين هستند كه نيايش هايشان از سرِ شوق و محبت باشد، ابتدا بايد به عظمت و كبريايي حضرت حق، به اندازة معرفت و شناخت و ظرفيت خود پي ببرند. در راه كسب اين معرفت و فهيم عظمت الهي، مطالعه، تفكر و تعقل ضروري است. در مرتبة بعد در برابر عظمت الهي، به حقارت و ناچيزي خود پي ببرند و به آن اعتراف كنند. به نعمت هاي عظيم خداوند كه سراپاي وجود انسان ها را فرا گرفته است، توجّه كنند.[17] عبادت اگر به خاطر شكر نعم الهي باشد، باعثِ شوق و عشق در بندة مطيع خواهد شد.

ارزش معرفت و آگاهي:
با دادن آگاهي و معرفت و شناختن عظمت و شوكت الهي مي توان در افراد انگيزة عبادت شائقانه و عاشقانه را فراهم كرد. با ايجاد زمينه هاي مناسب براي انديشيدن و كسب معرفت مي توان در انسان ها، ايجاد علاقه و انس به بندگي را فراهم نمود. نبايد افراد با زور عبادت، دعا و نيايش بر خود يا ديگران تحميل كنند؛ بلكه بهترين راه، ايجاد انگيزه، معرفت و بينش بندگي است كه موجب عبادت بانشاط خواهد شد. با استفاده از تشويقات و ترغيبات به موقع و مناسب مي توان عشق و علاقه را ايجاد كرد.[18]

عبادت عاشقانه:
در تمام عبادت ها، عنصر اساسي، عشق و شوق است. جوانان با توجه به قابليت هاي ويژه به خوبي مي توانند با تكرار، شناخت اوصاف خداوند، شناخت نعمت هاي دنيا و آخرت، يادآوري رحمت و محبت الهي به بندگان، «جام عشق» را با معرفت، آگاهي، تفكر و تعقّل سركشند.[19]
پيامبر _ صلّي الله عليه و آله _ : «برترين مردم كسي است كه به عبادت الهي عشق ورزد و با آن هم آغوش گردد و از عمق دل آن را دوست بدارد و پيکرش را در راه آن بکار گيرد»[20].

نكتة مهم:
بايد هميشه تشنگي خود را نسبت به عبادت حفظ نمود و اين نياز دارد كه در انجام عبادات ميانه رو بود. عبادت و دعاي كم، امّا مداوم باعث مي شود كه هميشه با علاقه و تمايل، نيايش انجام داد.
امام علي _ عليه السلام _ : «مقدار كمي كه بر آن مداومت داشته باشي، برتر است از مقدار زيادي كه از آن خسته گردي»[21].

مرکز مطالعات پاسخگویی به شبهات اندیشه قم