آیا دو فرشته ای که خداوند در آیات 17 و 18 سوره ی ق به آن ها اشاره کرده است، در آسمان ها هستند یا همراه انسان در حرکت اند؟ مگر خداوند، شاهد و ناظر اعمال انسان نیست؟ در این صورت، دو فرشته را برای چه چیزی قرار داده است؟ آیا دو فرشته در روز قیامت شهادت می دهند یا خیر؟ | کتابخانه مجازی الفبا

آيا دو فرشته ای كه خداوند در آيات 17 و 18 سوره ی ق به آن ها اشاره كرده است، در آسمان ها هستند يا همراه انسان در حركت اند؟ مگر خداوند، شاهد و ناظر اعمال انسان نيست؟ در اين صورت، دو فرشته را برای چه چيزی قرار داده است؟ آيا دو فرشته در روز قيامت شهادت می دهند يا خير؟

قبل از پرداختن به پاسخ، بايد توجه داشت كه سؤال ها مربوط به عالم ماده نمی باشد بلكه مربوط به موجوداتی (فرشتگان) می باشد كه در عالم ماورای ماده (غيب) قرار دارند; بنابراين، بايد از كسانی پاسخ را شنيد كه از غيب و ماورای ماده خبر دارند; به همين دليل، پاسخ هايی را كه ارائه مي شود مستند به كلام خدا ـ يعنی قرآن و روايات و احاديث ائمه ی معصومين-عليهم السلام- می باشد كه البته اين جواب ها را عقل نيز تاييد می كند.
فرشتگان نگهبان انسان
دو فرشته ای كه خداوند مراقب انسان قرارداده، هميشه همراه انسان هستند و لحظه ای از او جدا نمی شوند; مگر پس از مرگ. كارهاي خداوند بر اساس اسباب و مسببات انجام مي گيرد. دو فرشته نيز اسباب الهي هستند.
1 ـ شواهد قرآنی برای اين مسئله
الف) آيه ی شريفه ی (اذ يتلقی المتلقيان عن اليمين و عن الشمال قعيد)[1] «آن گاه كه آن دو فرشته از جانب راست و چپ نشسته او را فرا می گيرند». از اين آيه به دست مي آيد كه آن ها همراه انسان هستند و همراه انسان بودن، كنايه از اين است كه هميشه مواظب و مراقب اعمال او هستند، و به هر جا رود و در هر حالتی قرار گيرد، او را زير نظر می گيرند، و اعمال و حركات و سخنان او را شبانه روز ضبط می كنند و اگر همراه او نبودند، جهت راست و چپ برای آن ها تعيين نمی كرد.
ب) از كلمه ی «قعيد» در آيه، چنين استفاده می شود كه فرشتگان، هميشه همراه انسان هستند و مراقب اويند; زيرا قعيد در لغت به معنای نشستن می باشد و اين معنا در مورد سوال، همان همراهي و مراقبت است؛ چون همان گونه كه بيان شد، فرشتگان موجودات غير مرئی و مجرد هستند و اين موجودات حالاتی كه موجودات مادی به خود می گيرند دارا نمی باشند; پس «قعيد» در اين آيه در معنای اصلی خودش به كار نرفته است; بلكه به مفهوم ملازم و مراقب و نگهبان است; يعنی اين دو فرشته پيوسته همراه انسان هستند و كارها و سخنان او را ثبت و ضبط می نمايند.
2 ـ شواهد روايی
روايات در اين رابطه، خود چند دسته می باشند: الف) دسته ای از روايات، جايگاهی در بدن انسان، برای فرشتگان معين كرده اند و اين روايات، با توجه به مجرد بودن فرشتگان، نياز به تفسير و تأويل دارند و به طور كلی بيان گر اين نكته هستند كه فرشتگان همراه و مراقب انسان هستند; از جمله ی اين روايات، رواياتی است كه می فرمايند: جای فرشتگان بر شانه های راست و چپ است. و از اين قبيل روايات كه از آن ها استفاده می شود اين دو فرشته همراه انسان هستند و از او جدا نمی شوند.[2] ب) هم چنين از دسته ای ديگر از روايات نيز استفاده می شود كه فرشتگان همراه انسان هستند تا پس از مرگ. به عنوان نمونه دو روايت را متذكر مي شويم:
1 ـ از معصومين-عليهم السلام- نقل شده است كه فرمودند: هنگامی كه انسان مؤمن از دنيا می رود، آن دو فرشته می گويند: پروردگارا بنده ات را قبض روح كردی مأموريت ما كجا است؟ جواب می آيد كه آسمانِ من پُر است از فرشتگانی كه پيوسته مرا عبادت می كنند و زمين من نيز پر است از مخلوقاتی كه مطيع من هستند. شما به سوی قبر بنده ام برويد و در آن جا ذكر بگوييد تا روز قيامت و آن را در دفتر حسنات بنده ام بنويسيد.[3]
2 ـ معصوم-عليهم السلام- ديگر می فرمايد: هنگامی كه مؤمن می خواهد نماز صبح بخواند، دو فرشته نزد او حاضر می شوند; اين فرشته ها حاضر شدند، فرشتگانی كه مأمور شبانه ی او بوده اند، بالا می روند و هنگامی كه خورشيد غروب كرد، آن دو فرشته حاضر می شوند و دو فرشته ای كه مأمور در روز بودند، بالا می روند و اين ها هميشه جای خود را با يك ديگر عوض می كنند تا هنگام مرگ مؤمن فرا برسد. در اين هنگام به او می گويند: خداوند از طرف ما به تو پاداش خير عطا كند! چه قدر ما شاد شديم كه كارهای نيك و سخنان خوب و جلسات خيری كه در آن ها شركت كردی و ما را همراه خود بردی! پس ما امروز آن طوری هستيم كه تو دوست داری و نزد پروردگار، تو را شفاعت می كنيم.[4]
در پاسخ به اين سؤال كه اگر خداوند شاهد اعمال است، پس دو فرشته را برای چه قرار داده؟ در پاسخ می گوييم كه خداوند، خود ناظر و شاهد اعمال انسان ها است ونيازی به فرشتگان ندارد; زيرا او به انسان از فرشتگان[5] آگاه تر است. حتي چيزهايی را كه برای فرشتگان مخفی است، از آن ها آگاه است و از او مخفی نيستند; اما حكمت او اقتضا كرده است تا دو فرشته را برای هر انسانی قرار دهد تا اعمال او را ثبت و ضبط كنند و از آن ها نگهداری كند و در روز قيامت اين نامه های اعمال را به صاحبانشان نشان دهند.[6] در واقع خداوند از اسباب كمك مي گيرد و بخش از كارهاي هستي را با اسباب و علل اداره مي كند.
و اما حكمت ها و ادله ای كه وجود دو فرشته را اقتضا كرده اند عبارت اند از:
الف) ثبت اعمال باعث ترك معصيت می شود.
هنگامی كه انسان بداند موجوداتی مواظب اعمال و رفتار او هستند و تمام كارها و سخنان او را ثبت و ضبط می كنند، از انجام گناه و اعمال زشت خودداری می كند و راه استقامت و بردباری در مقابل گناهان را برمی گزيند; زيرا وقتی بداند هر چه انجام دهد و هر سخنی بگويد، فرشتگان از هر طرف مواظب او هستند و آن ها را می نويسند و در روز قيامت از همين دفترچه ی اعمال عليه خودش استفاده می كنند، محدوديتی برای خود در نظر می گيرد; خصوصاً وقتی بداند كه آن ها نه غفلت می كنند و نه فراموش می كنند و در هيچ لحظه ای او را رها نمی كنند.
ب) اتمام حجت با نوشتن اعمال
خداوند دو فرشته را مأمور نوشتن اعمال انسان كرده است تا در روز قيامت گنه كاران بفهماند كه هيچ راهی برای انكار گناه وجود ندارد; زيرا خداوند در اين روز، تمام راه های انكار گناه را بر انسان می بندد و آيه ی 20 سوره ی فُصِّلت نيز همين معنا را می فهماند. (حتی اذا ما جاءوها شهد عليهم سعمعهم و ابصارهم و جلودهم بما كانوا يعملون); «تا چون بدان (جهنم) رسند، گوششان و ديدگانشان و پوستشان به آن چه می كرده اند بر ضدشان گواهی دهند» و در روز قيامت هيچ چيزی نيست مگر حساب و كتاب و پاداش اعمال و خداوند در روز قيامت هيچ گنه كاری را عذاب نمی كند مگر بعد از اين كه به او ثابت كند كه گنه كار است و مستحق عذاب.
ج) فرق ميان قضاوت در دنيا و آخرت
يكی از اختلافاتی كه بين قضاوت در دنيا و قضاوت در روز قيامت وجود دارد اين است كه در دنيا، حكم قاضی اجرا خواهد شد; خواه محكوم قانع شده باشد و گناه خود را پذيرفته باشد يا نپذيرفته باشد; در هر صورت حكم را جاری می كنند; اما در آخرت، پس از اين كه محكوم شد كه استحقاق عذاب و عِقاب الهی را دارد حكم جاری می شود و به خاطر همين است كه خداوند، گواهان بسيار زيادی می آورد كه بر گناه گنه كار گواهی دهند و از جمله ی آن گواهان، بزرگان دين و فرشتگانی كه اعمال انسان را نوشته اند می باشند و اگر فرد، هيچ كدام از اين ها را نپذيرفت، خداوند گواهانی از اعضای بدن آن شخص می آورد كه بر گناه او گواهی دهند.[7]
د) ثبت اعمال، باعث شادی نيكوكاران و اندوه بدكاران
هنگامی كه انسان بداند اعمال او در جايی ثبت و ضبط شده و در روز قيامت به او داده می شود و همه ی انسان ها آن ها را می بينند، آن اگر اعمال صالح و خوبی در آن نوشته شده باشد، اين نوشته ها باعث شادی بيش از حد او می شود و اين آيات بدان اشاره دارد: (فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَيَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَءُوا كِتَابِيَهْ إِنِّي ظَنَنْتُ أَنِّي مُلاقٍ حِسَابِيَهْ (٢٠))[8]; «و اما كسی كه كارنامه اش به دست راستش داده شود، گويد بياييد و كتابم را بخوانيد; من يقيين داشتم كه به حساب خود می رسم; پس او در يك زندگی خوش است. اما اگر كتاب اعمال او خالی از عمل صالح و نيك باشد، اين كتابِ اعمال، باعث غم و عصه و حسرت بيش از اندازه ی او می شود»; (وَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِشِمَالِهِ فَيَقُولُ يَا لَيْتَنِي لَمْ أُوتَ كِتَابِيَهْ َلَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِيَهْ يَا لَيْتَهَا كَانَتِ الْقَاضِيَةَ مَا أَغْنَى عَنِّي مَالِيَهْ هَلَكَ عَنِّي سُلْطَانِيَهْ خُذُوهُ فَغُلُّوهُ;[9] «و اما كسی كه كارنامه اش به دست چپش داده شود، گويد: ای كاش كتابم را دريافت نكرده بودم و از حساب خود خبردار نشده بودم!»[10]
نامه ی اعمال افراد بدكار و گنه كار در ديوان سجّين، در پَست ترينِ مراتب هستی قرار می گيرد و موجب می شود كه صاحب آن را لعن و نفرين كنند; اما نامه ی اعمال افراد صالح و با ايمان در ديوان علييّن قرار می گيرد و فرشتگان مقرَّب، با عظمت و افتخار از آن ياد می كنند و فضل و عظمت او را رواج می دهند.[11] (كلا ان كتاب الفجار لفی سجين - و ما ادريك ما سجين - كتاب مرقوم.... كلا ان كتاب الابرار لفی عليين - و ما ادريك ما عليون - كتاب مرقوم - يشهده المقربون)[12]
و اما جواب پرسش سوم:
آن چه از برخی آيات و روايات استفاده می شود، اين است كه: اين دو فرشته در روز قيامت به اعمال صاحبانشان شهادت می دهند.
آيات: بعضی از مفسّرين آيه ی 21 سوره ی ق را كه می فرمايد: (و جاءت كل نفس معها سائق و شهيد); «هر كس می آيد در حالی كه با او سوق دهنده و گواهی دهنده ای هست»; اين آيه را اين گونه تفسير كرده اند كه «سائق» فرشته ی نويسنده ی حسنات است و «شهيد» فرشته ی نويسنده سيئات و به اين ترتيب، معنا چنين می شود كه در روز قيامت هر فردی می آيد در حالی كه همراه او هستند نويسندگان حسنان و سيئات و آن ها شهادت می دهند بر اعمال او.[13]
روايات: به عنوان نمونه در روايت آمده است:
از جابر بن عبدالله روايت شده است كه گفت: من از رسول خدا-صلی الله عليه وآله وسلم- شنيدم كه فرمود: هنگامی كه روز قيامت می شود، دو فرشته ی نويسنده ی كارهای خير و كارهای شر، دوباره به سراغ انسان می آيند و نامه ی اعمال او را باز كرده به گردنش می افكنند و هم چنان با او هستند; يكی به عنوان سائق و ديگری به عنوان شهيد.[14]

مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه (اندیشه قم)