علم مِلَل و نِحَل جیست؟ تاریخ پیدایش آن به چه زمانی باز می گردد؟وکتب معروف این علم چه نام دارد؟ | کتابخانه مجازی الفبا

علم مِلَل و نِحَل جیست؟ تاریخ پیدایش آن به چه زمانی باز می گردد؟وکتب معروف این علم چه نام دارد؟

كلمه ى «مِلَل» جمع «مِلَّة» به معنى طريقه و آيين است، خواه الهى و بر حق باشد يا غير الهى و بر باطل؛ چنان كه در قرآن كريم در هر دو معنا به كار رفته است. در مورد آيين الهى مى فرمايد:

«ثُمَّ أَوْحَيْنا إلَيْكَ أَنْ اَتّبِعْ مِلَّةَ إبراهيمَ حَنيفاً»؛[1]آنگاه به تو وحى كرديم كه از آيين حنيف ابراهيم(آيين توحيد) پيروى كن.

و در مورد آيين غير الهى مى فرمايد:

«إنّى تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لايُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ»؛[2] من آيين قومى را كه به خدا ايمان نمى آورند وبه آخرت كفر مى ورزند رهاكرده ام.

كلمه ى «نِحَل» جمع «نِحْلَة» است كه در معانى ادّعا، مذهب، و گرويدن به يك دين و آيين به كار رفته[3] است. چنان كه گفته مى شود: ما نِحْلَتُك؟ يعنى دين و مذهب تو چيست؟(به چه دينى گرويده اى)؟

با توجه به آنچه گفته شد روشن مى شود كه دو كلمه ى «مِلَلْ و نِحَلْ» معادل دو كلمه ى اديان و مذاهب يا فرق و مذاهب اعتقادى است.

موضوع، غايت و روش علم ملل و نحل

موضوع علم ملل و نحل ـ چنان كه از نام آن پيداست ـ اديان و مذاهب است، و غرض از آن اين است كه انسان بتواند از طريق مطالعه ى تاريخ و عقايد اديان و مذاهب مختلف، با جهات اشتراك و اختلاف آنها آشنا گردد، و در دفاع از دين و آيين حق و نقد اديان و مذاهب ديگر از روى بصيرت و آگاهى عمل كرده، از سر واقع بينى و حقيقت جويى داورى كند.

روش اين علم، آميزه اى از روش نقلى و عقلى است. يعنى مواد(عقايد و آراى پيروان هر دين و آيين) را بايد از طريق نقل به دست آورد، آنگاه با استفاده از عقل و خرد به تحليل و تحقيق درباره ى آن پرداخت. در به دست آوردن مواد هم ـ قبل از هر چيز ـ بايد به كتب و دانشمندان معتبر هر مذهب رجوع نمود، و جز در موارد ضرورى، از استناد به اقوال ديگران پرهيز كرد. و در صورت اخير نيز بايد به اقوال كسانى استناد شود كه به غرض ورزى و رعايت نكردن اصل امانت در نقل متّهم نباشند.

پيشينه ى تاريخى

علم ملل و نحل، يا مذاهب و فرق كلامى، شعبه اى از علم تاريخ اديان و مذاهب است، چرا كه سرگذشت اديان و مذاهب را از جنبه ى كلامى و اعتقادى بررسى مى كند. بدين جهت پيشينه ى آن بسيار كهن است. البته آنچه در اينجا مقصود است، پيشينه ى اين علم در تاريخ اسلام است. در اين صورت، تاريخ پيدايش آن را بايد از آثارى كه در زمينه ى اديان و مذاهب در دنياى اسلام نگارش يافته است، به دست آورد، گرچه ممكن است دوره ى قبل از نگارش نيز براى آن در نظر گرفت، ولى مرحله تأليف و نگارش بيانگر دوران رسمى آن خواهد بود.

تاريخ دقيق تأليف در زمينه ى ملل و نحل در بين مسلمانان در دست نيست، ولى آنچه مسلّم است اين است كه در قرن سوم هجرى[4] اين علم مورد توجّه بوده و كتاب ها يا رساله هايى در اين باره نگارش يافته است. از آن جمله مى توان از كتاب «فرق الشيعة» تأليف ابو محمد حسن بن موسى نوبختى(از اعلام اماميه در قرن سوم هجرى) و نيز از كتاب «المقالات و الفرق» تأليف ابوالقاسم سعد بن عبدالله اشعرى قمّى (متوفّاى سال 299 يا 301 ق ق) ياد كرد. از آن پس روز به روز مورد توجه بيشتر علماى اسلامى قرار گرفت و آثار ديگرى با بسط و شرح بيشتر در اين باره نگارش يافت كه كتاب «مقالات الإسلاميين» تأليف ابوالحسن اشعرى(متوفّاى 330 ق ق) پيشواى مذهب اشعرى، و كتاب «اوائل المقالات» تأليف شيخ مفيد(متوفّاى413ق ق) متكلم نامدار مذهب اماميه، از مشهورترين و جامع ترين آثار قديمى در اين علم به شمار مى رود.

اقسام كتاب ها

كتاب هايى كه به دست دانشمندان مسلمان در زمينه ى ملل و نحل تأليف گرديده به سه دسته تقسيم مى شود:

الف: علاوه بر بحث درباره ى مذاهب اسلامى و آنچه در دنياى اسلام پديد آمده است، به بحث درباره ى اديان و مذاهب ديگر نيز پرداخته است. كتاب «الملل و النحل» تأليف عبدالكريم شهرستانى(متوفّاى 548 ق ق) و كتاب «الفصل في الملل و الأهواء و النحل» تأليف ابن حزم(متوفّاى 456 ق ق) از اين دسته است.

ب: تنها به بحث درباره ى مذاهب اسلامى و فرقه هايى كه در دنياى اسلام پديد آمده اند، پرداخته است. كتاب هاى زير از اين دسته است:

1ـ مقالات الإسلاميين و اختلاف المصلين، تأليف ابوالحسن اشعرى.

2ـ اوائل المقالات في المذاهب و المختارات، تأليف شيخ مفيد.

3ـ التنبيه و الردّ على أهل الأهواء و البدع، تأليف ابن عبدالرحمن ملطى (متوفّاى377ه ق)

4ـ الفرق بين الفرق، تأليف عبدالقاهر بغدادى(متوفّاى 429 ه ق)

5ـ التبصير في الدين، تأليف طاهر بن محمد اسفرائنى (متوفّاى471 ق ق)

ج: كتاب هايى كه به بحث از فرقه هاى يكى از مذاهب اسلامى اختصاص دارد. دو كتاب «فرق الشيعة» نوبختى و «المقالات و الفرق» سعد بن عبدالله اشعرى از اين دسته اند.[5]

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی