علم حضوري فراموش شدني نيست، يا مدت فراموشيش بسيار كم است، مانند گرسنگي، مي‌فرمايند:علم به خدا حضوري است و حال اين‌كه كثيري از انسان‌ها خدا را فراموش كرده روزگار مي‌گذرانند؟ | کتابخانه مجازی الفبا

علم حضوري فراموش شدني نيست، يا مدت فراموشيش بسيار كم است، مانند گرسنگي، مي‎فرمايند:علم به خدا حضوري است و حال اين‎كه كثيري از انسان‎ها خدا را فراموش كرده روزگار مي‎گذرانند؟

در آغاز شايسته است به چند نكته اشاره كنم. تعريف علم حضوري قبل از هر مطلبي درباره علم ضروري است كه ماهيت و گوهر علم حضوري و حصولي روشن گردد تا دامنه و قلمرو هر يك مشخص شود.

در آغاز شايسته است به چند نكته اشاره كنم.
تعريف علم حضوري
قبل از هر مطلبي درباره علم ضروري است كه ماهيت و گوهر علم حضوري و حصولي روشن گردد تا دامنه و قلمرو هر يك مشخص شود.
علم حضوري آن است كه: وجود معلوم در پيش عالم حضور داشته باشد؛ يعني «واقعيت معلوم پيش عالم (= نفس يا ادراك‎كننده ديگري) حاضر است و عالم، شخصيت معلوم را مي‎يابد».[1]
علم حصولي آن است كه: ماهيت و مفهوم معلوم در نزد عالم حاضر است، و «واقعيت معلوم در پيش عالم حاضر نيست فقط تصويري از معلوم در پيش عالم حاضر است».[2] حاصل اين تعريف اين است كه گاهي علم و آگاهي از طريق حضور وجود معلوم در نزد عالم صورت مي‎پذيرد، و زماني بواسطه حصول و حضور مفهوم و ماهيت معلوم حاصل مي‎گردد، كه عالم نخست به مفهوم ماهيت آگاه مي‌شود، سپس از طريق آن به معلوم خارجي آگاهي مي‎يابد. بنابراين ملاك در علم حضوري، حضور وجود معلوم در پيش عالم است و در علم حصولي، ماهيت و مفهوم معلوم.
امّا در رابطه به سؤال مطرح شده، بايد گفت: هر چند علم انسان به آفريدگارش حضوري است «ولي در اثر ضعف مرتبه‎ي وجودي و نيز در اثر توجّه به بدن و امور مادي، اين علم به صورت ناآگاهانه در مي‎آيد؛ امّا با تكامل نفس و تمركز توجّه همين به صورت كامل‎تر ظاهر مي‎شود.»[3] توضيح اين‎كه علم‎هاي حضوري از نظر شدّت و ضعف يكسان نيستند، بلكه گاهي علم حضوري در اثر ضعف (ضعف وجودي عالم) به صورت ناآگاهانه در مي‎آيد و گاهي نيمه آگاهانه و زماني آگاهانه خواهد بود.[4]
پرسش مهم اين است كه علت اختلاف مراتب علم حضوري چيست؟ با اينكه در علم حضوري وجود معلوم در پيش عالم حاضر است، اختلاف مراتب علم حضوري «معلوم»، به علت اختلاف مراتب وجودي «شخص مدرك» است، يعني عالم و نفس، هر قدر از نظر مرتبه‎ي وجودي ضعيف‎تر باشد، علوم حضوريش ضعيف‎تر و كم‎رنگ‎تر است و هر قدر مرتبه‎ي وجوديش كامل‎تر باشد، علوم حضوريش كامل‎تر و آگاهانه‎تر مي‎گردد. هرگاه وجود «عالم» از نظر وجودي كامل‎ترين باشد كه فوق از آن قابل تصور نباشد، همانند وجود خدايي سبحان كه هيچ‎گاه غفلتي او را فرا نمي‎گيرد، و لحظه‎ايي از تدبير جهان غافل نمي‎ماند.[5] و ذات او به هر چيز عالم است[6] جهل و ناآگاهي در ساحت مقدس او راه ندارد. معاليل و نفس انسان، هرچه از نظر وجودي كامل‎تر باشد، علم حضوريش به خداي سبحان كامل‎تر خواهد بود و نفس در اثر تهذيب هرچه كامل‎تر و قوي‎تر باشد و تعلّقاتش را از دنيا و زخارف دنيا گسسته باشد، مانند انبياء و امامان ـ عليهم السّلام ـ محال است كه علم حضوري آنان آگاهانه نباشد و غفلت در آن راه داشته باشد.[7] ولي در مواردي كه معلول از نظر وجودي، ضعيف و متوجه دنيا و امور دنيوي و زخارف آن باشد و در تهذيب نفس و تزكيه آن، در صحنه جهاد اكبر پيروزي نصيبش نگرديده از حضور معلوم (خدايي سبحان) غافل مي‎شود.[8] هر چند حضور محقق و ثابت است، ولي به آن حضور توجّه ندارد و در اثر توجّه و علاقه به دنيا از حضور حق تعالي غفلت دارد. همانند بيماري كه از درد، رنج مي‎كشد و درد خود را با علم حضوري مي‎يابد، ولي هنگامي كه دوست عزيزي را مي‎بيند و توجهش بسوي او معطوف مي‎شود، ديگر شدت درد را درك نمي‎كند، علت اين ضعف ادراك ضعف توجّه است، برعكس موقع تنهايي در شب تاريك كه توجهي به ساير موارد ندارد درد خود را با شدت بيشتر درك مي‎كند كه علت آن شدت توجّه است.

مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات اندیشه قم