برخی معتقدند چون حُسن اعمال نیک و قبح اعمال ناپسند بدیهی است، پس در حوزه اخلاق نیازی به دین نمی‌باشد این ادعا چگونه قابل بررسی است؟ | کتابخانه مجازی الفبا

برخي معتقدند چون حُسن اعمال نيك و قبح اعمال ناپسند بديهي است، پس در حوزه اخلاق نيازي به دين نمي‎باشد اين ادعا چگونه قابل بررسي است؟

ابتدا معناي حسن و قبح يا همان «خوب و بد» را ذكر مي‎كنيم، سپس ملاك و معيار خوبي و بدي اعمال را مطرح مي‎كنيم و در انتها ثابت مي‎كنيم كه عقل انسان توانايي درك خوبي و بدي همة كارها و تكاليف آدمي را ندارد.
معناي حسن و قبح (خوب و بد)
در كتابهاي كلامي و اصولي[1] براي حسن و قبح معاني مختلفي ذكر شده است اما آنچه كه در اينجا مقصود است آن است كه «خوب يا حسن» يعني كاري كه مورد مدح و ستايش همة عقلاي عالم قرار گرفته و فاعل آن استحقاق ثواب اخروي را دارد و «بد يا قبح» يعني كاري كه مورد مذمت و نكوهش عقلا بوده و فاعل آن مستحق عقاب اخروي است.[2]
و اما ملاك خوبي بعضي افعال، تناسب و تلايم ميان آنها و هدف مطلوب انساني است و معيار بدي پاره‎اي ديگر از كارهاي آدمي، عدم تناسب و ناسازگاري آنها با كمال مطلوب او است.[3]
به عبارت ديگر، وقتي ما هر يك از افعال اختياري خود را با كمال مطلوب انسان مي‎سنجيم، از نظر عقلي سه حالت ممكن است پديد آيد: نخست آن كه ميان آنها رابطه‎اي مثبت برقرار باشد؛ يعني انجام آن كارها ما را در وصول به كمال نهايي مدد رساند، كه در اين صورت آنها را «خوب» مي‎دانيم. دوم آن كه ميان آنها رابطه‎اي منفي باشد؛ يعني انجام آن اعمال ما را از دست‎يابي به كمال مطلوب باز دارد كه چنين كارهايي را متصف به صفت «بد» مي‎كنيم. و بالاخره حالت سوم اين كه ميان فعل اختياري انسان و كمال مطلوب او هيچ رابطه‎ي اعم از مثبت يا منفي نباشد، كه در اين صورت چنين كارهايي اگر اصولاً وجود داشته باشند، نه خوبند و نه بد و به اصطلاح در مقايسه با كمال مطلوب آدمي داراي ارزش خنثي هستند.
با توجه به اين نكته بسيار مهم, بايد بگوييم بدون شك عقل آدميان به تنهايي در بسياري از مسايل، توانايي كشف رابطة ميان افعال اختياري و نتايج و پيامدهاي آنها را دارد و به همين دليل است كه در اصول اخلاقيات شاهد اختلافات كمتري در ميان جوامع بشري هستيم. اما موارد فراواني هم وجود دارد كه عقل به تنهايي چنين توانايي و قدرتي در خود نمي‎يابد و درك آنها از حدود توانايي‎هاي عقول آدميان بيرون است. مانند اكثر قريب به اتفاق مسايل تعبدي مثلاً تعداد ركعات نماز، كيفيت اجراي نماز و روزه، يا اوقات خاص عبادات، استحباب روزة ماه رجب و ماه شعبان و برخي ايام خاصّ و وجوب روزة ماه رمضان و حرمت روزة عيد فطر و قربان و.. و نيز جزئيات مسايل اعتقادي و بسياري از مسايل معاد و رستاخيز، همگي از امور فراعقلي و خردگريزي هستند كه عقل آدمي از درك خوبي و بدي آنها ناتوان و عاجز است. براي شناخت حسن يا قيح اين اعمال راهي جز استمداد از راهنمايي‎هاي وحي الهي نيست. شرع مقدس با تبييني كه از روابط ميان چنين كارهايي با كمال مطلوب ارايه مي‎دهد دست عقل را گرفته و او را در كشف آن روابط پنهان و نهفته ياري مي‎رساند. بنابراين در اين موارد، عقل با تكيه بر شرع، خوبي يا بدي افعال را مي‎پذيرد. و اين لطف خداوند است به بندگان خود و چه زيبا گفته‎اند كه: «الواجبات الشرعيه الطاف في الواجبات العقليه».
و شاهدي ديگر بر اينکه عقل ما به تنهايي نمي تواند خوبي و بدي همه افعال را درک کند، اختلافاتي است كه ميان ملل و جوامع مختلف دربارة خوبي و بدي برخي افعال وجود دارد. توضيح آن كه، بعضي از كارها در نزد برخي جوامع، خوب دانسته مي‎شوند و در نزد برخي ديگر بد. مثال مشهور آن، زشتي و قبح ذبح حيوانات در نزد برخي اقوام هندوستان است و يا خوبي شراب‎خواري و خوردن گوشت خوك در نزد غربيان و بدي و زشتي اين اعمال در نزد مسلمانان.
بنابراين عقل به تنهايي از درك تمامي ابعاد راه سعادت و نماياندن انواع چاه‎هاي شقاوت و هم چنين از شناخت روابط علي و معلولي ميان افعال آدمي و نتايج اخروي آنها ناتوان است. و همين امر يكي از علل اصلي نيازمندي بشريت به پيام الهي و دست‎گيري‎هاي پيامبران است.

مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه (اندیشه قم)