آیا«انفس» در آیۀ مباهله به معنای نزدیکان و اقرباء به کار رفته است؟ | کتابخانه مجازی الفبا

آیا«انفس» در آیۀ مباهله به معناي نزديکان و اقرباء به کار رفته است؟

توضیح:ابن تيميه مي‏گويد: «انفس» در لغت عرب بر مساوات دلالت ندارد، بلکه مقصود به آن، نزديکان و اقرباي انسان است. آن‏گاه بر مدعاي خود به آياتي استشهاد مي‏کند که در آن‏ها لفظ انفس به کار رفته ولي دلالت بر مساوات ندارد؛ از قبيل: (لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً)؛[1]«چرا هنگامي که اين [تهمت] را شنيديد، مردان و زنان با ايمان نسبت به خود [و کسي که همچون خود آن‏ها بود] گمان خير نبردند.»[2]

جواب:اوّلاً: در برخي از آيات بين کلمه انفس و اقربا مقابله افتاده است، و لذا نمي‏توان در همه جا ادعا کرد که انفس به معناي اقربا است.

خداوند متعال مي‏فرمايد: (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِيکُمْ ناراً)؛ [3]«اي کساني که ايمان آورده‏ايد! خود و خانواده خويش را از آتش حفظ کنيد.» و نيز مي‏فرمايد: (الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ)؛[4]«کساني که به خويشتن و خانواده‏شان زيان رسانده‏اند.»

در مورد آيه مباهله نيز اين چنين است؛ جز آن‏که در اين دو آيه، انفس در نفس انسان به معناي حقيقي آن استعمال شده است ولي در آيه مباهله مجازاً در معناي تنزيلي به کار رفته است. يعني امام علي‏عليه السلام به منزله پيامبرصلي الله عليه وآله در جميع فضايل است، نه اين‏که نفس پيامبر باشد.

ثانياً: مستفاد از آيه مباهله آن است که خداوند پيامبرش را خطاب کرده، مي‏فرمايد: اي محمّد! خود را براي مباهله بياور. و پيامبر در آن موقف علي‏عليه السلام را براي مباهله آورد.

و اين‏که شخصي نفس شخص ديگر باشد سه احتمال دارد:

1 - عينيت و اتحاد حقيقي حتي در جسميّت؛ اين معنا قطعاً باطل است؛ زيرا ما معتقد به حلول نيستيم و نيز پيامبرصلي الله عليه وآله و امام علي‏عليه السلام را به لحاظ جسمي يکي نمي‏دانيم.

2 - اتحاد در شؤونات و فضايل به جز آنچه که استثناء شده است.

3 - تنها تجانس در قرابت و نزديکي.

معناي دوم و سوم از معاني مجازي براي کلمه نفس است، ولي ما بايد به دو جهت، کلمه انفس را بر معناي دوم حمل کنيم نه سوم:

جهت اوّل اين‏که: معناي دوم اقرب به معناي حقيقي که همان وحدت از جميع جهات است و مطابق آنچه در علم بلاغت گفته شده، لفظ بايد بر نزديک‏ترين معاني به معناي حقيقي حمل شود.

جهت ديگر اين‏که: قراين بسياري وجود دارد که مؤيد معناي دوم است نه سوم، که از آن جمله عبارت است از:

الف) حديث منزلت؛ پيامبرصلي الله عليه وآله خطاب به حضرت علي‏عليه السلام فرمود: «أنت منّي بمنزلة هارون من موسي إلّا أنّه لا نبيّ بعدي»؛[5]«تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسي مي‏باشي، جز آن‏که از بعد من پيامبري نخواهد بود».

ب) بخاري از پيامبرصلي الله عليه وآله نقل کرده که خطاب به علي‏عليه السلام فرمود: «أنت منّي وأنا منک»؛[6]«تو از من و من از توام».

ج) و نيز خطاب به امام علي‏عليه السلام فرمود: «ما سألت اللَّه لي شيئاً إلّا سألت لک مثله...»؛[7]«از خدا براي خود چيزي نخواستم جز آن‏که مثل آن را براي تو تقاضا نمودم».

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی