منظور از مکر الهى چیست؟ | کتابخانه مجازی الفبا

منظور از مكر الهى چيست؟

كلمه «مكر» در قرآن كريم در آيات متعدد و در مناسبت‏هاى مختلف استعمال شده و به خداوند بزرگ نسبت داده شده است. معناى اين كلمه در لغت عرب، برگرداندن كسى از چيزى است كه آن را قصد كرده است،

[1] حال اگر اين عمل (مكر) توسط بندگان براى انجام دادن كار نيكى صورت گيرد، حيله نيكو و چنانچه براى عمل زشتى باشد، نيرنگ است، و اگر از جانب خداوند صورت گيرد به معنى مجازات و نيرنگ دشمنان را به خودشان بازگرداندن؛ [2] به شمار مى‏آيد. البته كلمه «مكر» در عرف، بيشتر به نقشه‏هاى شيطانى و زيان‏بخش گفته مى‏شود؛ از اين‏رو نسبتش به خداوند بزرگ، سؤال برانگيز است.

امّا قرآن كريم خداوند را « خَيْرُ الْمَاكِرينَ» [3] مى‏داند. در مواردى به معنى تدبير كارها است؛ وقتى شخصى مى‏خواست مكان حضرت عيسى ‏عليه السلام را به دشمنان او نشان دهد خداوند آن شخص را به شكل آن حضرت درآورد. دشمنان عيسى ‏عليه السلام او را دست‏گير كردند و او هر چه فرياد زد كه من يار شما هستم نه عيسى! به سخنانش گوش نكردند و به دارش آويختند، [4] در اين جريان مكر به معنى تدبير و چاره‏انديشى است.

در بعضى آيات قرآن نيز به معنى «جزا و مجازات» بكار رفته است. در توحيد صدوق از على بن حسن بن على بن فضال از پدرش از امام رضا عليه السلام نقل است: «خداوند متعال مسخره نمى‏كند، مكر و حيله ندارد (به معناى حيله در كار زشت بندگان) و ليكن او (عزوجل) استهزا و مكر و حيله ديگران را كيفر مى‏دهد، خداوند بلند مرتبه‏تر است از آنچه كه ظالمان درباره او مى‏گويند». [5]

حيله و نيرنگ زشت، از آن كسى است كه از ديگران بترسد و خداوند از آن منزه است؛ البته مقتضاى عدالت او اين است كه پاداش مؤمنان و جزاى گناه‏كاران را بدهد. پس مكر خداوند به معنى مجازات بدكاران است. [6]

گاهى نيز مكر در آيات قرآن، از باب مزاوجت (پاسخ دادن به طرف مقابل طبق زبان او) استعمال شده است، بدين بيان كه مكر دشمنان ظلم است، و مكر خدا عدل و انصاف، و اين كه به خود نسبت مى‏دهد، از باب مزاوجت است و آن، يكى از وجوه بلاغت به شمار مى‏آيد؛ مانند آيه‏اى كه مى‏فرمايد: «اگر كسى به شما تجاوز كرد، شما نيز به مانند آن به او تجاوز كنيد». [7] تجاوزى كه مقابل متجاوز انجام مى‏گيرد در واقع دفاع است نه تجاوز! ولى از باب مزاوجت، تجاوز ناميده شده است. در آيه «و مكروا و مكر اللَّه» نيز مكر خداوند به معناى چاره‏جويى و تدبير است نه حيله زشت! و اطلاق مكر بر آن از باب مزاوجت است.

بنابراين كلمه مكر در آيات قرآن به معنايى غير از متفاهم عرفى يعنى حيله و نيرنگ و فريب استعمال مى‏شود. خداوند نسبت به بندگان خود عدالت و انصاف دارد و آنان را از كيد دشمنان نجات مى‏دهد و گناه‏كاران را عذاب مى‏كند. و قرآن كريم اين موضوع را مكر خداوند ناميده است.

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی