رابطه تقدیر الهی با آزادی و ارادۀ انسان چگونه است و چگونه این امر با عدالت الهی سازگار است؟ | کتابخانه مجازی الفبا

رابطه تقدیر الهی با آزادی و ارادۀ انسان چگونه است و چگونه این امر با عدالت الهی سازگار است؟

از جمله اشكال‏هايى كه در مورد عدل الهى مطرح شده، رابطه تقدير الهى با آزادى و اراده انسان است. براساس اعتقاد به توحيد افعالى، تمام پديده ‏ها از جمله افعال اختيارى انسان، به اذن، مشيّت و قضاى الهى استناد پيدا مى‏ كند و خالق همه آنها خداست. با توجه به اين مطلب، چگونه مى‏توان انسان را در برابر اراده‏ اش آزاد دانست و نقش او را در تعيين سرنوشت خويش پذيرفت؟ اگر او از خود اراده و اختيارى نداشته باشد، نتيجه ‏اش اعتقاد به جبر و سلب مسؤوليت از انسان و در نتيجه، ظلم بودن مجازات گنهكار است و این امر با عدالت الهی ناسازگار است. و اگر گفته شود خداوند دخالتى در اعمال ما ندارد، قلمرو حكومت الهى را محدود ساخته، خود را مستقل پنداشته و راه شرك پيموده ‏ايم. حال جمع بين دو اصل توحيد و عدل (يعنى، اعتقاد به فاعليّت اختيارى انسان و مسؤوليت مترتّب بر آن از يك‏سو و تأثير استقلالى اراده الهى از سوى ديگر) چگونه ممكن است و نظريه صحيح در اين باره كدام است؟

جواب: براى روشن شدن پاسخ صحيح و كامل، توجه به نكات ذيل لازم است:

الف- مفهوم «قضا و قدر»: واژه «قضا» به‏ معناى محكم، متقن و اجرا كردن امرى و نيز داورى كردن، به انجام رساندن، فارغ شدن و خلق كردن به‏كار مى‏ رود. واژه «قدر» و تقدير به ‏معناى اندازه، اندازه‏ گيرى و نهايت چيزى استعمال مى‏ شود.[1] شهيد مطهرى قدس سره درباره معناى اين دو واژه مى‏ نويسد:

«معناى قضا و قدر الهى درباره حوادث جهان، اين است كه اين حوادث از ناحيه ذات حق، قطعيت و حتميت يافته‏ اند ... و معناى تقدير الهى اين است كه اشيا، اندازه خود را از آن ناحيه كسب كرده ‏اند».[2]

حضرت امام رضا عليه السلام درباره معناى «قدر و قضا» فرمود:«هِىَ الْهَنْدَسَةُ وَ وَضْعُ الْحُدُودِ مِنَ الْبَقاءِ وَالْفَناءِ. وَالْقَضاءُ هُوَ الْابْرامُ وَ اقامَةُ الْعَيْنِ»؛[3] قدر، مهندسى و اندازه ‏گيرى موجودات و تعيين مقدار بقا و هنگام فناى آنهاست. و قضا، اتقان و قطعى شدن چيزى و به ‏پا داشتن آن است.

ب- قضا و قدر از اصول جهان‏بينى اسلامى: در قرآن و روايات، آفرينش و اداره امور عالم براساس قضا و قدر الهى، طبق مفهومى كه ذكر شد، بيان گرديده و ايمان به اين اصل، لازم شمرده شده است. قرآن مجيد مى ‏فرمايد:«انَّا كُلَّ شَىْ‏ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ»[4] ؛ البته ما هر چيز را به اندازه آفريديم.«بَديعُ السَّمواتِ وَالْارْضِ وَ اذا قَضى‏ امْراً فَانَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ»؛[5] هستى بخش آسمان‏ها و زمين اوست و هنگامى كه فرمان وجود چيزى را صادر كند، تنها مى‏ گويد: «موجود باش» و آن، موجود مى‏شود.

امام باقر عليه السلام فرمود:

«لا يَكُونُ شَىْ‏ءٌ فِى الْارْضِ وَ لا فِى السَّماءِ الَّا بِهذِهِ الْخِصالِ السَّبْعِ: بِمَشِيَّةٍ وَ ارادَةٍ وَ قَدَرٍ وَ قَضاءٍ وَ اذْنٍ وَكِتابٍ وَ اجَلٍ. فَمَنْ زَعَمَ انَّهُ يَقْدِرُ عَلى‏نَقْضِ واحِدَةٍ فَقَد كَفَرَ»[6] هيچ چيز در آسمان و زمين وجود ندارد، مگر با اين هفت خصلت: مشيّت، اراده، قدر، قضا، اذن، كتاب و اجل. پس هر كس گمان كند كه مى‏ تواند يكى از اين‏ها را نقض كند، كافر شده است.

ج- آزادى و اختيار انسان، اساس نظام تكوين و تشريع: اصل اختيار انسان، بديهى، وجدانى و فطرى بوده و نقطه امتياز و فرق او با ديگر موجودات است؛ زيرا هدف از آفرينش جهان، فراهم ‏شدن زمينه آفرينش انسان و رسيدن او به كمالات معنوى و مقامات قرب الهى در سايه عبادت و بندگى خدا بوده و طى كردن اين راه بايد با آزادى اراده و انتخاب آگاهانه از سوى انسان همراه باشد. از اين رو، اساس تمام اديان الهى بر اصل اختيار استوار بوده و هدف نهايى پيامبران، تربيت و تهذيب نفوس انسان‏ها با انتخاب آزادانه راه هدايت و كمال از سوى خود آنان است؛ زيرا اگر انسان اختيار نداشته باشد، تكليف نمودن، امر و نهى كردن و پاداش و كيفر دادن او معنا ندارد و او شايستگى رسيدن به رحمت‏هاى خاص پروردگار را پيدا نخواهد كرد و در نتيجه هدف آفرينش نقض مى‏ گردد.[7]

قرآن کریم در این رابطه مى‏ فرمايد:«انَّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ امَّا شاكِراً وَ امَّا كَفُوراً»؛[8] ما راه را به او نشان داديم، خواه شاكر (و پذيرا گردد) يا ناسپاس باشد.

«قَدْ جائَكُمْ بَصائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ ابْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ عَمِىَ فَعَلَيْها وَ ما انَا عَلَيْكُمْ بِحَفيظٍ»؛[9] دلايل روشن از طرف پروردگارتان آمد. كسى كه (به‏وسيله آن، حق را) ببيند، به سود خود اوست و كسى كه از ديدن آن چشم بپوشد، به زيان خودش مى‏ باشد. و من نگاهبان شما نيستم (و شما را بر قبول ايمان مجبور نمى‏ كنم.)

شخصى از امام صادق عليه السلام پرسيد: چرا خداوند عزّوجل تمامى خلق را آن‏گونه نيافريد كه مطيع و موحّد باشند، در حالى كه بر اين كار، قادر بود؟ امام عليه السلام فرمود:

اگر خداوند، تمام مردم را مطيع مى‏آفريد (كه به صورت جبرى اطاعت كنند و قدرت بر گناه نداشته باشند)، ديگر استحقاق ثواب نداشتند؛ زيرا در اين صورت، طاعت و عبادتى كه كرده‏اند، كار آنان نبود و (در نتيجه،) ديگر بهشت و جهنّمى هم در كار نبود. ليكن خدا مردم را آفريده، آنان را به اطاعت خود امر نموده، از معصيت خويش نهى كرده، به وسيله پيامبران، حجّت را بر آنان تمام كرده و با فرستادن كتاب‏هاى آسمانى، راه عذر آنان را بسته است تا آنها با آزادى، اطاعت و معصيت كنند و در نتيجه اطاعتشان از فرمان‏هاى الهى، استحقاق ثواب پيدا نمايند و بر اثر نافرمانيشان از او، سزاوار عقاب گردند.

سؤال كننده از آن حضرت پرسيد پس عمل صالحى كه از سوى بنده انجام مى‏ شود، كار خود او و عمل شرّى كه از او سر مى‏ زند، فعل خود وى مى‏ باشد؟ امام عليه السلام فرمود:

بنده عمل صالح انجام مى ‏دهد، در حالى‏كه خدا نيز او را به آن امر كرده و عمل شرّ از او صادر مى‏شود، در حالى‏كه خدا او را از آن نهى كرده است.

سؤال كننده پرسيد: كارى كه بنده انجام مى ‏دهد، آيا با ابزارى نيست كه خدا در وجود او قرار داده است؟

امام عليه السلام فرمود:

بلى، ليكن با همان ابزار و وسائلى كه كار خير انجام مى‏ دهد، قادر به انجام كار شرّى است كه خدا او را از انجام آن نهى كرده است.

از آن حضرت سؤال كرد: آيا بنده در انجام كارها نقشى برعهده دارد؟

امام عليه السلام فرمود:

خداوند بنده ‏اش را از هيچ چيز نهى نكرده، مگر آنكه مى‏داند كه او توان ترك آن را دارد و او را به هيچ چيز امر نكرده، مگر آنكه مى داند كه او توان انجام آن را دارد؛ زيرا ستم، كار بيهوده، ظلم و تكليف كردن بندگان به آن‏چه در حدّ طاقت و توان آنها نيست، از صفات خدا نمى‏ باشد.[10]

د- اراده انسان در طول اراده خداست: براساس بينش صحيح اسلامى، كه از قرآن و سخنان پيشوايان دين الهام گرفته است، آن‏چه در حوادث جهان و افعال انسان دخالت دارد، هم علّت‏ها و اسباب نزديك و هم اراده خداوند است كه علّةالعلل مى‏ باشد. نكته اصلى در پاسخ اشكال مزبور، كه روشنگر رابطه تقدير الهى با آزادى اراده انسان مى ‏باشد، همين است كه به توضيح بيشتر آن مى‏ پردازيم:

آيات قرآن، بيانگر اصل توحيد در خالقيّت است، ولى نه بدين معنا كه خداوند به صورت مستقيم و بدون واسطه، هر پديده ‏اى را بدون سبب و علّتى پديد آورد، بلكه بدين معنا كه جهان آفرينش، همه متّكى بر نظام علت و معلول و اسباب و مسبّبات است و گاهى براى تحقّق يافتن يك پديده، اسباب متعدد و بى‏ شمارى لازم است، اما مجموع نظام علت‏ها و معلول‏ها وابسته به وجود خداوند بوده و لحظه‏اى از او بى‏ نياز نيستند.

بنابراين، خالق اصيل، مستقل و قايم به ذات، يكى بيش نيست و اگر مخلوقات او دست به تأثير و آفرينش بزنند، پيوسته به اذن و فيض مستمرّ او صورت مى‏ گيرد.[11]

قضا و قدر الهى بدين معناست كه خداوند در عالم، قوانينى دارد و اداره امور جهان براساس سلسله علت‏ها و معلول‏ها و قوانين جهان آفرينش است و هيچ حادثه طبيعى بدون علت طبيعى رخ نمى‏ دهد. يكى از چيزهايى كه جزو قضا و قدر الهى است، اينكه انسان موجودى مختار و با اراده است، ولى تأثير اراده انسان در افعال او در طول اراده خداست؛ زيرا وجود انسان و اراده او وابسته به اراده خدا مى‏ باشد؛ يعنى، ما مختاريم، ولى مختار بودنمان نيز به اراده خداست و هرگاه بخواهد، مى‏ تواند ازما سلب اختيار كند.

اين همان پذيرش مكتب «امر بين‏ الامرين» و بطلان دو نظريه «جبر» و «تفويض» است .مفضّل از امام صادق عليه السلام نقل مى‏ كند كه فرمود:

نه جبر است و نه تفويض، بلكه امر ميان دو امر است.

عرض كردم معنى امر بين دو امر چيست؟ فرمود:

مثل اين است كه كسى را در حال انجام گناه مشاهده نمايى و او را از اين عمل نهى كنى، ولى او اعتنايى نكند و تو نيز او را به حال خود واگذارى تا آن گناه را انجام دهد. در اين صورت، تو او را به گناه امر نكرده‏ اى. [12]

با توجه به مطالب فوق روشن می شود که عذاب خداوند نسبت به معصيت‏كاران، هیچگاه منافات با عدل الهى نخواهد داشت.

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی